Konwencja w przemyśle szklanym. Narodziny "Verpolu".
Wybudowanie w Ząbkowicach w 1926 r. huty szkła okiennego posługującej się nowoczesną metodą produkcji miało przynieść belgijskiej spółce przewagę rynkową nad innymi przedsiębiorstwami, przy mniejszym zatrudnieniu miano produkować szkło okienne na skalę przemysłową. Zagrożeniem dla pomyślnego rozwoju biznesu mogły się jednak stać inne spółki przemysłu szklarskiego. W czasach II Rzeczypospolitej funkcjonowanie karteli sankcjonowała ustawa z 28 marca 1933 r. Przed wybuchem wojny zdominowały one produkcję przemysłową. Ustawa gwarantowała państwu rolę arbitra- wszelkie umowy o tym charakterze należało rejestrować w Rejestrze Kartelowym, powoływała również Sąd Kartelowy z prawem ich rozwiązywania. Pod koniec 1927 r. prasa stołeczna prasa informowała, że: „najpoważniejsze w Polsce huty produkujące szkło okienne” zawarły ze sobą umowę w celu sprzedaży swoich wyrobów przez wspólne, centralne biuro sprzedaży założone pod firmą „Verpol”.
Według powielanego na łamach rozmaitych gazet ogłoszenia zatytułowanego „Konwencja w przemyśle szklanym” grono członków syndykatu tworzyły:
-Belgijskie Towarzystwo Akcyjne Południowo-Rosyjskich Hut Lustrzanych
(w tym Huta Szkła Okiennego w Ząbkowicach),
-Huta „Kara” w Piotrkowie,
-Belgijska Spółka Akcyjna dr. Emil Haebler,
-Małopolskie Fabryki Szkła w Szczakowej.
"Ząbkowickie" biuro sprzedaży... w willi Kocura?
Proporcjonalne zmniejszenie produkcji m.in. w Ząbkowicach wymusiło przyjęcie do syndykatu nowej fabryki w Woropajewie na Wileńszczyźnie. Monopolistyczna działalność syndykatów doprowadziła do strajków w hucie belgijskiej w Ząbkowicach w latach 1927 i 1937. Najpilniejszym problemem w 1930 r. stała się alarmująca konkurencja zagraniczna. Obroty spółki spadły o 25 % w porównaniu z poprzednim sezonem. Nadzieje właściciele zakładów wiązali z budownictwem państwowym oraz wypłacalnością hurtowników. Publicyści „Ajencji Wschodniej” zalecali wówczas rezygnację ze sprzedaży szkła deseniowego i szkła z drutem na rzecz szkła lagrowego. Od września 1932 r. biurem sprzedaży przy ul. Stelmacha w Katowicach („willa Kocura”) pod firmą „Verpol” mogła poszczycić huta szkła w Ząbkowicach. W tym samym roku zarządcą Spółki Sprzedaży Szkła Okiennego „Verpol” przestał być dr Jakub Gross, a jego stanowisko przejął Witold Szmyjewski, dawny radomski przedstawiciel firmy.
Na tym etapie badań nie można jednoznacznie stwierdzić, czy na decyzję o likwidacji spółki wpłynęła regulacja prawa kartelowego z 1933 r., czy przeważyły inne czynniki, niemniej jednak w tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje fakt postawienia „Verpolu” w stan likwidacji już w styczniu następnego roku.
Verpol "pogromcą drobnego przemysłu"?
Na łamach „Nowego Dziennika” w połowie kwietnia 1934 r. ukazał się pierwszy tak krytyczny wobec spółki artykuł w prasie polskojęzycznej- Coś” o kartelu szkła szybowego. Autor artykułu oskarżał „Verpol” o spekulację. Według jego oceny przed założenie syndykatu kilkanaście hut szkła z powodzeniem zaspokajało potrzeby polskiego rynku wynoszące 3000.000 metrów kw. rocznie. Dyktowanie zaniżonych cen oraz wyznaczanie kontyngentów produkcyjnych poszczególnym zakładom zapewniło mu monopolistyczną pozycję, którą miały jeszcze zabezpieczyć układy z kartelami czeskimi i belgijskimi. Nieznany bliżej żurnalista twierdził również, że przedstawiciele spółki „Verpol” w zamian za eliminację konkurencji z polskiego rynku, podczas zjazdu przemysłowców w Norymberdze na przełomie 1930 i 1931 r., zobowiązali się do blokowania eksportu szkła ornamentowego i drucianego. Dzięki temu „Verpol” umożliwił sobie 150-200 % wzrostu cen licząc od rozpoczęcia działalności firmy.
Zdaniem redakcji sytuację pogarszał dodatkowo polski rząd, który utrzymywał korzystne dla kartelu cła protekcyjne, a z drugiej strony ignorował wynikający z tej polityki wzrost bezrobocia. Odpowiedzialność rządu za sytuację na rynku szklarskim, powiększało również to, że największym odbiorcą szkła taflowego (okiennego) były wówczas Polskie Koleje Państwowe. Jedynego ratunku przed spekulacją „Verpolu” krakowska redakcja upatrywała w interwencji Państwowego Instytutu Eksportowego.
Zjednoczenie Hut Szkła Towarzystw Belgijskich:
monopol czy upadek?
Likwidacja spółki sprzedaży szkła okiennego „Verpol” nastąpiła w lipcu 1934 r. Cezura ta nie oznacza jednak, że państwo polskie powstrzymało proces kartelizacji przemysłu szklanego. Na gruzach dawnego syndykatu belgijskie spółki akcyjne („ząbkowickie” Towarzystwo Południowo-Rosyjskich Hut Lustrzanych i huta dr Emila Haeblera) utworzyły Zjednoczenie Hut Szklanych Towarzystw Belgijskich.
Z przeszłością kartelu rozprawił się organ prasowy Polskiej Partii Socjalistycznej „Naprzód”. W 1935 r. redakcja zamieściła tekst opatrzony wskazującym na tezę autora podtytułem „Planowana akcja eksterminacyjna. Jak to wygląda w praktyce?” Narracja socjalistów sugeruje, że upadek syndykatu przyspieszyła konkurencja zagraniczna. Mianowicie, konsumenci na przełomie 1933/34 r. wywierali silną presję na rząd w celu obniżenia ceł na szkło okienne, aby zmusić „Verpol” do analogicznej obniżki cen. Po likwidacji syndykatu ceny za metr kwadratowy szkła okiennego spadły po kilku etapach obniżek nawet o 40 %, a czeska „Vitrea” oferowała jeszcze tańsze produkty. Tym razem znowu ceny były zdumiewająco niskie. Autor artykułu przewidywał, że belgijskie „zjednoczenie” odbije sobie te straty pogromem konkurencji tzn. upadłością szklarzy i drobnych kupców branży szklanej.
Podsumowanie
W czasie szczytowej koniunktury w przemyśle szklanym huta w Ząbkowicach produkowała 180 tys. metrów kwadratowych szkła. Pod koniec działalności w 1938 r. produkcja wynosiła 15 tys. ton rocznie. Pomimo gorzkich słów krytyki wobec kartelu redakcja czasopisma „Naprzód” doceniała hutę ząbkowicką za produkcję szkła dobrej jakości, które jej zdaniem przewyższało wyroby podobnych zakładów w Piotrkowie, Dąbrowie, Woropajewie i Grajewie. Według szacunków byłego dyrektora Zjednoczenia Hut Szkła Gospodarczego i Technicznego („Vitropol”) dr Eugeniusza Gubały- „Verpol” stał się producentem około 87 % wyrobów szkła okiennego. Proces kartelizacji doprowadził jego zdaniem do znacznego spadku produkcji. Wielki kryzys jak i polityka handlowa karteli przyczyniły się do tego, że huta szkła okiennego w Ząbkowicach na przestrzeni lat 1930-1938 była zamknięta przez ponad 3 lata. To skutkowało z kolei wysokim wzrostem bezrobocia i niezadowolenia pracowników oraz ostatecznie wielkim strajkiem w drugiej połowie lat 30. XX w.
Bibliografia
„Ajencja Wschodnia. Codzienne Wiadomości Ekonomiczne” nr 30 z 7.02.1928.
„Ajencja Wschodnia. Codzienne Wiadomości Ekonomiczne” nr 42 z 20.02.1930.
„Ajencja Wschodnia. Codzienne Wiadomości Ekonomiczne” nr 157 z 12.07.1930.
„Ajencja Wschodnia. Codzienne Wiadomości Ekonomiczne” nr 200 z 2.09.1930.
„Ajencja Wschodnia. Codzienne Wiadomości Ekonomiczne” nr 282 z 9.12.1930.
„Der Oberschlesischer Kurier” nr 141 z 21.06.1929.
„Der Oberschlesischer Kurier” nr 157 z 11.07.1929.
„Der Oberschlesischer Kurier” nr 23 z 29.01.1930.
„Echo Białostockie” nr 112 z 24.04.1935.
Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. S. Pobidel, Dąbrowa Górnicza 1996.
„Expres Zagłębia. Jedyny organ demokratyczny niezależny woj. kieleckiego” nr 250
z 11.09.1932.
Fertacz Sylwester, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016.
„Głos Narodu” nr 354 z 31.12.1927.
„Górnośląskie Wiadomości Gospodarcze. Organ Izby Handlowej w Katowicach” nr 1 z 10.01.1928.
Gubała Eugeniusz, Przemysł szklarski w II R.P. i jego organizacja, “Szkło i Ceramika” 2006.
Informator Huty Szkła Okiennego „Ząbkowice” 1925-1985, Dąbrowa Górnicza 1985.
IV Sprawozdanie Izby Przemysłowo-Handlowej w Sosnowcu za 1932 r., Sosnowiec 1933.
Księga pamiątkowa. 40-lecie Huta Szła Okiennego Ząbkowice w Ząbkowicach 1925-1965 (ze zbiorów Muzeum Miejskiego „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej).
„Kurier Polski Gospodarczy” nr 357 z 30.12.1927.
Kwartalnik statystyczny. Rok 1933. Tom X, zeszyty 2-3.
Lorenc Andrzej, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, Dąbrowa Górnicza 2019 (ebook dostęp w zakładce „Historia”).
Miasto Ząbkowice. Informator, oprac. m.in. A. Abramski, Z. Mrówka, Z. Płazak, R. Szczepankiewicz, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.
Naprzód. Organ Polskiej Partii Socjalistycznej” nr 125 z 24.04.1935.
„Nowy Dziennik” nr 103 z 15.04.1934.
Obwieszczenia publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości” nr 5a z 16 stycznia 1932.
„Polska Gospodarcza. Tygodnik” z. 4 z 25.01.1930.
„Rynek Metalowy i Maszynowy” nr 16 z 20.04.1928.
„Rynek Metalowy i Maszynowy” nr 36 z 6.09.1930.
„Rynek Metalowy i Maszynowy” nr 37 z 15.09.1928.
„Rynek Metalowy i Maszynowy” nr 50 z 15.12.1928.
Szmidtke Zenon, Dąbrowski przemysł, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 3, Dzieje miasta, cz. 1, Dąbrowa Górnicza 2016.
„Tygodnik Handlowy. Organ Stowarzyszenia Kupców Polskich” nr 36 z 5.09.1930.
Opracował: Mateusz Siembab
