Słów kilka o demografii
Ząbkowice nie należały nigdy do miejscowości dużych, jednak pomyślne wskaźniki ilości urodzeń z pierwszej połowy lat 60. pozwalały planistom z umiarkowanym optymizmem myśleć o przyszłości. W 1960 r. liczba mieszkańców wynosiła 7201 osób, a w 1965 r. już 7688. Po kolejnej „pięciolatce” (w latach 1966-1970) zanotowano już nawet spadek liczby ludności – w 1970 r. w Ząbkowicach mieszkało już 7528 osób. Dla autorów programu aktywizacji gospodarczej miasta stanem wyjściowym były jednak dane z 30 czerwca 1969 r., gdy stan ludności wynosił 7719 osób, w tym 3914 kobiet. Przewidywano, że podobnie jak w okresie poprzednim w ciągu 5 lat przybędzie 300 osób zakładając, że za wzrost tej liczby odpowiadać będzie przyrost naturalny.
Jak wiemy nie sprawdziły się założenia wzrostu na rok 1970. Na lata 1971-1975 urzędnicy powiatowej rady narodowej snuli wizję wzrostu ze 7900 do 8200 osób, co okazało się bliskie rzeczywistości, ponieważ 8 tys. mieszkańców Ząbkowice przekroczyły już w 1973 r. Planiści nie mogli jeszcze wiedzieć o budowie Huty Katowice.
U progu lat 70. około 1100 pracowników dojeżdżało do ząbkowickich zakładów pracy, Do sąsiednich miejscowości natomiast 600 osób. W 1968 r. odnotowano 3878 osób aktywnych zawodowo, w tym 1469 kobiet, co miało aż dowodzić 53 % wzrostu zatrudnienia w stosunku do danych z 1966 r. Prognozy przedstawiały się korzystnie:
„Ten znaczny wzrost zatrudnienia ludności zawodowo-czynnej uzasadnia się rozwojem istniejącego tu przemysłu, głównie elektrochemii i hutnictwa szkła, oraz dzięki rozbudowie modernizacji procesów produkcji
i uruchamianiu nowych asortymentów produkcji”.
Do znacznego wzrostu liczby ludności Ząbkowic w 1975 r. przyczyniły się nie tyle plany gospodarcze urzędników, a zmiany, które przyniosła ze sobą reforma administracyjna. Do Ząbkowic przyłączono sąsiednie miejscowości i gromady, w skutek czego miasto liczyło już ponad 21 tys. mieszkańców. Obszar wzrósł do 14.115 ha. Przed włączeniem Ząbkowic w granice Dąbrowy Górniczej miasto liczyło ponad 10 km kwadratowych.
Według danych „Informatora miasta” z 1976 r. zatrudnionych było 6525 osób, w tym 3620 w przemyśle, a 867 w budownictwie. Globalna produkcja przemysłowa za 1975 r. szacowana była na ponad 1 mld 200 mln ówczesnych złotych, z czego aż 566,5 mln generowała sprzedaż wyrobów Zakładów Tworzyw Sztucznych „ERG” a sprzedaż produktów Huty Szkła Okiennego dalsze 412 mln. Nie należy zapominać, że społeczność lokalną tworzyło również 2211 uczniów z 8 szkół podstawowych.
Typowe miasto przemysłowe?
Opisując miasto Ząbkowice w 1970 r. autorzy programu aktywizacji zapisali:
„Ząbkowice należą do typowych miast przemysłowych i skupiają na swym terenie
4 duże zakłady przemysłowe do których należą: Huta Szkła Okiennego, Huta Szkła Gospodarczego, Zakłady Elektr. oraz Zakłady Dolomitu. Rolnictwo reprezentowane przez chłopo-rolników nie odgrywa większej roli, bowiem stanowi jedynie uzupełnienie w produkcji drobnotowarowej”.
Nieco więcej na temat roli rolnictwa w strukturze gospodarczej miasta dowiadujemy się z cytowanego wcześniej „Informatora”. Mianowicie, na terenie Ząbkowic znajdowało się 8000 ha użytków rolnych, 5656 ha stanowiły grunty orne, 2104 ha użytki zielone, a sady 240 ha. Według spisu rolnego w Ząbkowicach miało funkcjonować 4518 indywidualnych gospodarstw rolnych. Liczby te nie oddają w pełni sytuacji ząbkowickich rolników w latach 70. minionego wieku. Warto zatem ponownie oddać głos autorom informatora:
„Prawie wszyscy rolnicy to chłoporobotnicy, których podstawowym źródłem utrzymania jest praca w przemyśle. Z ogólnej liczby gospodarstw jedynie 1 % utrzymuje się wyłącznie z rolnictwa. W większości są to gospodarstwa u rolników w podeszłym wieku, gdzie nie zakłada się gospodarowania na dłuższy czas. Około 60 % gospodarstw znajduje się w rękach rolników starzejących się co jest główną przyczyną masowego wykupu ziemi na skarb państwa, celem właściwego jej wykorzystania”.
Wiodące zakłady. Perspektywy rozwoju
Prawie 85 % wszystkich zatrudnionych (tj. 3277 osób) pracowało dla reprezentujących „przemysł kluczowy” największych zakładów: Ząbkowickich Zakładów Dolomitowych, Zakładów Elektrochemicznych („ERG”), Huty Szkła Gospodarczego i Huty Szkła Okiennego. Planiści zakładali 80 % wzrost produkcji w porównaniu ze stanem z 1967 r. Tak wysoki rezultat miano uzyskać w zakładach elektrochemicznych dzięki wprowadzeniu nowych procesów technologicznych i wprowadzeniu nowego asortymentu wraz z rozbudową działów produkcyjnych. W przypadku Huty Szkła Gospodarczego zapowiadano mechanizację i automatyzację procesów produkcji. Proporcjonalnie najwyższy sięgający ok. 200 % wzrost zatrudnienia (o 60 nowych pracowników) zamierzano osiągnąć w zakładach dolomitowych. Zakłady Elektrochemiczne miały zatrudniać łącznie 2100 osób czyli osiągnąć 36 % wzrost. Pewne nadzieje urzędnicy Powiatowej Rady Narodowej w Będzinie wiązali też z Hutą Szkła Okiennego, z drugim co do liczby pracowników zakładem, w którym przewidywano wymianę parku maszynowego. Według planistów miała ona zatrudniać 1388 osób, natomiast w momencie pisania programu było ich ok. 935. – szacowano, że taki poziom w 1975 r. osiągnie wówczas licząca 770 pracowników załoga Huta Szkła Gospodarczego.
Warto przypomnieć, że w Zakładach Elektrochemicznych w 1972 r. wprowadzono zmianę profilu produkcyjnego dzięki produkcji tworzyw sztucznych. Modernizację hut ząbkowickich szklanych przeprowadzano już w latach 60. W Hucie Szkła Okiennego wybudowano w tym czasie m.in. wydział szkła hartowanego, warsztaty naprawcze, zmodernizowano wannę nr 2 i zainstalowano 6 maszyn do ciągnięcia szkła typu Fourcaulta. Od 1967 r. Huta Szkła Gospodarczego w celu powstrzymania importu oraz „oszczędzenia dewiz” prowadziła jedyną w Polsce produkcję kulek agalitowych. Instalacja prasy mechanicznej w 1974 r. częściowo zmechanizowała produkcję huty.
Fabryka chemiczna: od „Elektryczności” do ERG S.A.
Drobna wytwórczość
Autorzy programu z 1970 r. drobną działalność pozarolniczą opisywali następująco:
„Drobna wytwórczość na terenie miasta reprezentowana jest przez Spółdz. Pracy „Surowce Mineralne”. Spółdzielnia prowadzi działalność gospodarczą wyłącznie w zakresie eksploatacji surowców mineralnych. Obecnie Spółdzielnia posiada 9 placówek wydobywczych, 6 ramp załadunkowych, laboratorium i warsztat ślusarsko-mechaniczny. Piasek odlewniczy i budowlany wydobywane są w Maczkach, Siewierzu, Mierzęcicach i Myszkowie, a kamień budowlany w Ząbkowicach. Zaspokojenie potrzeb gospodarczych przebiega zgodnie z planem opracowanym przez dystrybutora jakim jest Przedsiębiorstwo Dostaw Materiałów Odlewniczych. Wydobywane kopaliny Spółdzielnia dostarcza do hut i odlewni w 75 % a pozostałe 25 % dla budownictwa, PKP i przemysłu terenowego. W latach 1970-75 przewiduje się wzrost wartości produkcji o 25 % tj. z 30.0 mil. zł do 37.5 mil. zł. Natomiast zatrudnienie wzrośnie z 120 pracowników do 130 co stanowi 8 %. W planowym okresie nie przewiduje się zbytniego rozwoju przedsiębiorstwa co jest zgodne z wytycznym władz spółdzielczych, ponieważ w/w spółdzielnia prowadzi jedynie produkcję zaopatrzeniowo-inwestycyjną.
Zwiększenie wartości produkcji Spółdzielnie Zakładu poprzez mechanizację procesów eksploatacyjnych i wprowadzenie postępu technicznego. W ramach postępu technicznego przewiduje się dalszą mechanizację procesów eksploatacyjnych, załadunków wagonów oraz rozbudowę i modernizację warsztatu remontowego jak również wymiar parku maszynowego. Przedsięwzięcia w tym zakresie wymagają nakładów inwestycyjnych ca. 3.5 mil. zł. Środki finansowe Spółdzielnia posiada w dostatecznej wysokości a realizacja zamierzeń uzależniona jest przede wszystkim od uzyskania z WZSP limitów inwestycyjnych na zakup zaplanowanych maszyn i urządzeń. Miejska Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu w Ząbkowicach prowadzi działalność gospodarczą w zakresie produkcji piekarniczej i ciastkarskiej jak również w zakresie usług. Wartość produkcji piekarniczej w 1975 r. w porównaniu do 1970 r. wzrośnie o 22 % tj. z 4,5 tys. zł do 5,5 tys. zł. W produkcji cukierniczej z 600 tys. zł do 800 tys. zł. co stanowi 33 %”.
Handel i usługi
Odnośnie handlu część opisowa programu z charakterystyką miasta zawierała skrótowy rozkład rozmieszczenia punktów handlowych:
„Miasto Ząbkowice Będzińskie ze względu na swoje położenie jest centrum handlowym dla okolicznych wsi i gromad. Miasto podzielone jest na 2 części południową i północną linią kolejową Katowice-Warszawa. Ciąg handlowy znajduje się przy ul. 22-go Lipca oraz Kościelnej. Przy ulicach tych znajdują się sklepy wszystkich branż tak spożywczych jak też przemysłowych. Przy ul. Armii Czerwonej w blokach kolejowych i Huty Szkła znajdują się sklepy branży ogólno-spożywczej i mięsnej.
Peryferiami miasta są: Wygiełzów, Bielowizna i „Place”. Na peryferiach tych czynne są sklepy branży spożywczo-mięsnej. W celu poprawy zaopatrzenia ludności Ząbkowic w ubiegłych latach oddano do użytku 7 wolnostojących pawilonów handlowych w tym 3 branży przemysłowej. Między innymi zbudowano pawilony w Wygiełzowie i Bielowiźnie oraz przy ul. 22-go Lipca i Osiedlu Huty Szkła. W roku 1970 przewiduje się budowę pawilonu handlowego branży spożywczej przy ul. Ormo. Podstawowa sieć sklepowa prowadzona jest przez spółdzielczość wiejską tj. Miejską Spółdzielnię Zaopatrzenia i Zbytu podległą powiatowemu Zw. Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Będzinie. Podstawowa sieć sklepowa ma istotne znaczenie dla zaopatrzenia bezpośrednich potrzeb ludności w zakresie artykułów spożywczych i przemysłowych. Ogółem sklepów jest 30 w tym 2 prywatne. Sklepów spożywczych jest 19 a przemysłowych 9″.
Świadczeniem działalności usługowej w mieście Ząbkowice zajmowały się 3 punkty- Będziński Powiatowy Zakład Przemysłu Terenowego w Będzinie, Spółdzielnia Pracy Chemicznej Pralni i Farbowania w Katowicach, a także Miejska Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu w Ząbkowicach. Pierwszy ze wspomnianych odpowiadał za usługi radiotelewizyjne, zakresu usług spółdzielni pracy nie trudno się domyślić. Najszerszy zakres usług, co nie powinno dziwić świadczyła MSZZ, która posiadała piony: szklarski, instalacji elektrycznych, fryzjerski i Ośrodek „Nowoczesna Gospodyni” trudniący się repasacją pończoch i wypożyczaniem sprzętu gospodarstwa domowego.
Stan działalności usługowej program podsumowuje następująco:
„Wynika z powyższego, że sieć punktów usługowych nie jest wystarczająca
i w związku z tym w przyszłych zamierzeniach należy dążyć do utworzenia właściwego centrum handlowego.
W Ząbkowicach głównym dostawcą jest rzemiosło które spełniało i nadal spełniać będzie poważną rolę w zaspokojeniu potrzeb ludności w zakresie usług bowiem w mieście istnieje 31 warsztatów usługowych różnych branż w tym: branży metalowej – 4, mineralnej – 2, skórzanej – 3, odzieżowej – 3, budowlanej – 12, różnej – 7.
Sieć punktów usługowych tak uspołecznionych jak i prywatnych systematycznie jest rozbudowywana.
W roku 1969 Miejska Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu uruchomiła 2 punkty usługowe: fryzjerski i instalatorstwa elektrycznego. Ponadto zmodernizowało Ośrodek „Nowoczesna Gospodyni”. W latach 1971-75 wartość usług wzrośnie z 250.000 do 400.000 zł co stanowi 160 %. Wartość usług dla ludności wzrośnie z 165.000 zł do 280.000 tj. 170 %. Rzemieślniczych warsztatów przybyło 6 w tym najwięcej branży budowlanej. Razem ze wzrostem placówek usługowych tak uspołecznionych jak i prywatnych ulega również poprawie struktura istniejącej sieci na korzyść usług wybitnie deficytowych, bowiem obecnie uruchamia się zakłady, których w mieście dawniej było brak”.
Założenia programu i plan inwestycji
Jako główny problem zarysowany w 1970 r. przez planistów Powiatowej Rady Narodowej jawił się brak lokali użytkowych nadających się pod działalność. Konieczna wydawała się także budowa pawilonów usługowo-handlowych:
„W latach 1971-75 MSZZ przewiduje uruchomienie 4 punktów usługowych uspołecznionych w tym: stolarski, modniarski, porad krawieckich, naprawy urządzeń zmechanizowanego sprzętu gospodarstwa domowego, oraz rozbudowy Ośrodka „Nowoczesna Gospodyni”. Rzemieślniczych placówek usługowych uruchomionych zostanie 8 w tym: galwanizatorstwo, tapicerstwo, krawiectwo damskie, dekoratorstwo, murarstwo, zduństwo, mechanika pojazdowa oraz elektromechanika.
Zamierzenia tut. Wydziału idą w kierunku uruchamiania nowoczesnych placówek usługowych oraz rozbudowy i modernizacji jak również rozszerzenia prowadzenia działalności w istniejących p. usługowych np. Ośrodkach Nowoczesna Gospodyni /o napełnianie długopisów, udzielanie porad itp./. Jednym z podstawowych elementów zabezpieczenia rozwoju sieci usługowej jest uzysk odpowiedniej ilości lokali użytkowych. Niestety na terenie Ząbkowic sytuacja lokalowa należy do bardzo trudnych problemów, bowiem brak jest lokali użytkowych nadających się na punkty usługowe. Warsztaty rzemieślnicze oraz placówki usługowe uspołecznione usytuowane są przeważnie w starym budownictwie. Rzemieślnicy w większości przypadków uruchamiają warsztaty we własnych zabudowaniach gospodarczych bądź w izbach mieszkaniowych np. krawiectwo. Dwóch rzemieślników budując domki jednorodzinne wybudowało sobie również pomieszczenia warsztatowe. Spółdzielnie uruchamiają placówki w lokalach przeważnie posklepowych.
W latach 1971-1975 przewiduje się uzyskać z nowego budownictwa ca. 271 m2 powierzchni użytkowej. W lokalach uzyskanych znajdą pomieszczenia punkty usługowe: pralniczy, chemicznego czyszczenia i radio telewizyjny, które obecnie znajdują się w nieodpowiednich lokalach. W związku z tym, że w Ząbkowicach nie ma wolnych lokali ani też obiektów nieczynnych, a uzyskana powierzchnia jest o wiele za mała w stosunku do potrzeb, przeto wskazanym jest wybudowanie pawilonu wolno stojącego w którym uruchomiono by nowoczesne punkty usługowe różnych branż. Wobec tego, że stan i zdolność produkcyjna istniejącej przestarzałej piekarni nie stwarza warunków dla zaspokojenia rosnącego popytu nawet na pieczywo zwykłe nie mówiąc już o pieczywie w szerszym asortymencie, głównie półcukierniczym, co ma ujemny skutek nie tylko w zaopatrzeniu ludności, lecz równie i rentownością piekarni, w tej sytuacji uzasadnionym staje się plan budowy nowej o wysokiej zdolności produkcyjnej piekarni i wyposażenie jej w nowoczesne maszyny i urządzenia.
Budowa nowej 5-cio tonowej piekarni przewidziana jest na lata 1971- 1972, a oddanie jej do użytku w 1973 r. Koszt budowy wyniesie ca. 4 miliony złotych. Zatrudnienie przewidziane 19 osób w tym 3 kobiety. Przy opracowywaniu programu aktywizacji gospodarczej Ząbkowic wzięto pod uwagę potencjał produkcyjny i usługowy, jak również uwzględniono potrzeby ludności. Tak opracowany program zakłada: wzrost produkcji, wzrost wartości świadczonych usług, wzrost zatrudnienia oraz sieci usługowej jak w tabelach załączonych do niniejszego”.
Miasto Ząbkowice- inwestycje (1962-1977)
Podsumowanie
Największymi inwestycjami były budowy pawilonów oraz piekarni. Zakładano także rozszerzenie działalności Miejskiej Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu, a w jej ramach również Ośrodka „Nowoczesna Gospodyni”. Program aktywizacji gospodarczej na lata 1971-1975 został opracowany przy współudziale Powiatowej Komisji Planowania Gospodarczego i „zainteresowanych jednostek produkcyjnych i usługowych”.
Wzór i wytyczne dla programu wyznaczała „Instrukcja ramowa w sprawie opracowania programów gospodarczych na lata 1971-1975 dla miast niestanowiących powiatów oraz osiedli„, opracowana przez urzędników Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. Podobny program gospodarczy oparty o te same wzory sporządzano dla miasta Strzemieszyc. Zgodnie z tym planem tamtejszy punkt radiotelewizyjny miał obsługiwać także mieszkańców Ząbkowic. Na zmiany w dziedzinie działalności usługowo-handlowej wpłynęła reforma administracyjna z 1975 r. – w granice miasta włączono 3 jednostki handlowe jednego pionu. Czynnych było 69 sklepów spożywczych, 30 sklepów przemysłowych, 3o zakładów usługowych, 9 zakładów gastronomicznych, 5 zakładów przemysłowych i 8 placówek handlowo-usługowych.
Czy udało się zrealizować plany ujęte w programie? Częściowej odpowiedzi na to pytanie udziela „Informator Miasta Ząbkowice” z 1976 r. Zdaniem redakcji informatora w l. 1972-75 do użytku oddano 24-godzinną piekarnię o wydajności 6 ton, 2 pawilony handlowe z artykułami spożywczymi w Wygiełzowie i Antoniowie, pawilon handlowy „Anatol”, magazyno-sklep do sprzedaży materiałów budowlanych, 2 sklepy warzywne, restaurację „Brzozowa” i pawilon przemysłowy o pow. 1240 m kw. przy ul. Wyzwolenia.
Bibliografia
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, [ebook] 2020.
Archiwum Państwowe w Katowicach, (zespół archiwalny nr 919) Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Będzinie, sygn. 3007. Program aktywizacji gospodarczej Ząbkowic i Strzemieszyc [1970-1975].
Archiwum Państwowe w Katowicach, (zespół archiwalny nr 940) Zjednoczenie Przemysłu Szklarskiego w Sosnowcu, sygn. 1/4. Opis historyczny Huty Szkła Okiennego „Ząbkowice” w Ząbkowicach Będzińskich [naczelny inż. Ryszard Kita] 1964.
Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. Stefan Pobidel, Dąbrowa Górnicza 1996.
Informator Huty Szkła Okiennego „Ząbkowice” 1925-1985.
Miasto Ząbkowice. Informator, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.
Sylwester Fertacz, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Opracował: Mateusz Siembab
