Od Macierzy Szkolnej do „Jedności” (1906-1918)
Starsza od „kolejówki” w Ząbkowicach była jedynie szkoła „huty czeskiej” z końca XIX stulecia. Powstanie tej nowej placówki oświatowej w 1906 r. było wynikiem jednej z wielu inicjatyw społecznych księdza Franciszka Plenkiewicza, który założył w Ząbkowicach filię Macierzy Szkolnej- polskiej, narodowej organizacji kulturalno-oświatowej działającej na terenie Królestwa Polskiego w okresie rewolucji 1905 roku. Działalność Polskiej Macierzy Szkolnej w 1907 r. została zawieszona. Szkoła prowadzona była początkowo przez Macierz Szkolną i utrzymana ze składek mieszkańców. Budynek szkolny przy obecnej ul. Armii Krajowej (w pobliżu dawnej wieży ciśnień) kupiła warszawska dyrekcja kolei. Potoczna nazwa szkoły („kolejówka”, „szkoła kolejowa”) wiąże się z tym faktem a także z tym, że administrowały nią niegdyś władze kolejowe. Funkcję dyrektora szkoły jako pierwszy pełnił Franciszek Skipirzepa. Budynkiem szkoły (dzięki negocjacjom ks. Plenkiewicza) zarządzało Towarzystwo Kolejarzy „Jedność” z inż. Tadeuszem Jacobsonem na czele, który pełnił wówczas funkcję naczelnika V Oddziału Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.
Dwudziestolecie wojenne i okupacja.
Siedmioklasowa Powszechna Szkoła Publiczna (1922-1945)
Dyrekcja kolei w latach 20. XX w. przekazała pieczę nad szkołą Inspektoratowi Szkolnemu w Sosnowcu. Już w 1925 r. prywatną szkołę nr 1 w domu pana Łaniewskiego połączono ze szkołą kolejową (szkoła podstawowa nr 2) w Siedmioklasową Powszechną Szkołę Publiczną, której dyrektorem został dotychczasowy dyrektor „kolejówki” Jan Tasiecki. Od września 1939 r. szkoła była zamknięta. W okresie okupacji tajne nauczanie na strychu szkoły kolejowej prowadzili państwo Rajczykowscy- Helena oraz jej mąż Henryk mieszkający na poddaszu budynku szkolnego. Zdarzało się także, że nauka odbywała się w mieszkaniach uczniów. W tajnym nauczaniu uczestniczyli również inni nauczyciele m.in. Helena Burnatowicz, Józef Lenarcik i Józef Skwarczyński. Po II wojnie światowej placówka wznowiła działalność pod kierownictwem Henryka Rajczykowskiego.
Powojenna przeprowadzka na ul. Gospodarczą.
Od Szkoły Podstawowej nr 1 w Ząbkowicach
do SP nr 21 w Dąbrowie Górniczej.
W 1947 r. powołano Obywatelski Komitet Budowy Szkoły. Przy szkole podstawowej nr 1 przewodniczącym komitetu został Stefan Łaniewski, natomiast przy szkole nr 2 Zygmunt Płazak. Nowy budynek szkolny przy ul. Gospodarczej uroczyście oddano do użytku 1 września 1951 r. W okresie istnienia miasta Ząbkowice (1962-1977) Szkoła Kolejowa była szkołą podstawową nr 1. W latach 1973-1974 podporządkowano ją Zbiorczej Szkole Gminnej, której dyrektorem został Edward Sobociński. Była to szkoła 8-klasowa. W ramach Zbiorczej Szkoły Gminnej utworzono VI klasę uzawodowioną i klasę II specjalną. Informacje o niektórych metodach nauczania z tego czasu przekazał Informator Miasta Ząbkowice (1976 r.): „W niektórych szkołach prowadzi się eksperymentalne nauczanie matematyki metodą klockową i języka polskiego bez elementarza. Nowe eksperymenty w zupełności zdają egzamin. Na terenie Szkoły Podstawowej nr 1 w Z-cach była zorganizowana klasa uzawodowiona o profilu przemysłowym oraz klasa wyrównawcza”. To samo źródło informowało o stypendiach dla uczniów: „Stypendia stałe otrzymują uczniowie klas uzawodowionych w wysokości 200 zł miesięcznie. Szkoła nr 2 korzystała na te cele z dotacji Komitetu przeciwalkoholowego”. Na terenie gminy Ząbkowice funkcjonowało już 10 szkół podstawowych oraz Średnia Szkoła Zawodowa przy Międzyzakładowym Domu Kultury. Od 1977 r. dawna szkoła kolejowa jest Szkołą Podstawową nr 21 w Dąbrowie Górniczej. Na patrona szkoły wybrano wówczas Feliksa Dzierżyńskiego.
Więcej na temat szkoły kolejowej można przeczytać w monografii Ząbkowic:
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 1, s. 145, 222-223, 229-230, 243, 266
i tamże, t. 2, s. 103, 117-118, 120, 200, 236, 305, 343, 349-350, 363, 370, 394, 414, 442 [ebook dostępny na stronie Muzeum Miejskiego „Sztygarka”]
oraz na stronie internetowej Szkoły Podstawowej nr 21 w Dąbrowie Górniczej:
HistoriaSP21 (sp21dabrowagornicza.pl)
Bibliografia:
Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. Stefan Pobidel, Dąbrowa Górnicza 1996.
Sylwester Fertacz, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 1, w kluczu sławkowskim i w Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918, Dąbrowa Górnicza 2019.
Tenże, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, Dąbrowa Górnicza 2019.
Miasto Ząbkowice. Informator, oprac. m.in. A. Abramski, Z. Mrówka, Z. Płazak, R. Szczepankiewicz, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.
