Pamiątka po kolei warszawsko-wiedeńskiej
Najstarszy zachowany budynek kolejowy na terenie Ząbkowic został wybudowany w drugiej połowie XIX w. Należy pamiętać, że geneza ząbkowickiego dworca ma swoje korzenie w budowie pierwszej linii kolejowej zaboru rosyjskiego czyli Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, mającej skomunikować Królestwo Polskie i Austro-Węgry. Pociągi zaczęły regularnie kursować z Częstochowy do Ząbkowic od grudnia 1847 r. Budynek pierwszego, nieistniejącego już dworca kolejowego, wraz z przepompownią wody dla parowozów został oddany do użytku w 1856 r. Rok później ogłoszono przetarg na budowę magazynu towarowego. W 1859 r. wybudowano i otwarto odcinek odnogi ząbkowicko-katowickiej przebiegającej przez wsie Dąbrowę i Sosnowice (Sosnowiec).
Zespół dworca kolejowego
Drugi budynek dworca w Ząbkowicach został wybudowany w 1867 r. Na obszarze dzisiejszej ulicy Dworcowej z inicjatywy zarządu kolei powstała osada stacyjna, która pod koniec XIX w. składała się z 7 domów. W 1885 r. rozpoczęła się budowa 2 domów dla kolejarzy. Kolejne obiekty mieszkalne zostały oddane do użytku na początku XX w. Od 1892 r. przy stacji funkcjonowała też łaźnia kolejowa, natomiast rok później dobudowano wschodnie skrzydło dworca. W 1897 r. przy dworcu założono tartak. Do stacji dobudowano wówczas również magazyn opału i parowozownię. W latach 90. XIX w. dawną remizę parowozową zaadaptowano na tymczasowe biuro urzędu kolejowego- Oddziału V Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Początek XX w. przyniósł ze sobą częściową elektryfikację. W 1902 r. na dworcu i peronach zainstalowano oświetlenie elektryczne. We wrześniu 1916 r. na terenie dworca wybuchł pożar, podczas akcji gaśniczej zmarł wówczas na miejscu jeden z członków straży ogniowej. W tym czasie przy dworcu czynny był już bufet dworcowy, w tym okresie wymieniono także stolarkę okienną oraz urządzono osobne poczekalnie dla pasażerów I, II i III klasy. W latach 20. XX w. rozbudowano dawną osadę stacyjną oddając do użytku dwa nowe domy dla kolejarzy. Po wkroczeniem Armii Czerwonej do Zagłębia Dąbrowskiego w styczniu 1945 r. pożarowi uległa parowozownia. Dla ułatwienia ruchu pasażerów ze stacji w 1952 r. wykonana została kładka nad torami kolejowymi. W kolejnym roku mgr inż. Roman Hoffman zaprojektował żelbetonowy most nad rzeką Trzebyczką. Projekt inż. Hoffmana został zrealizowany w latach 1954-1955.
Stan obecny- dworzec jako obiekt zabytkowy
Gminna Ewidencja Zabytków prowadzona na podstawie zarządzenia Prezydenta Miasta Dąbrowa Górnicza z 3 lutego 2014 r. do zespołu dworca kolejowego zalicza dworzec oraz cztery budynki kolejowe przy ul. Dworcowej (nr 8, 9, 10, 17), w tym jeden mieszkalny. Jeszcze w latach 90. XX w. w wojewódzkim rejestrze zabytków wpisany był kompleks 12 budynków dworcowych m.in. dworzec, budynek spedycji i budynek biurowy. Aż do listopada 2011 r. działała w Ząbkowicach najdłużej funkcjonująca dąbrowska kasa biletowa. Zlikwidowano wówczas dworcową poczekalnię. Budynek dworca w Ząbkowicach jest obecnie obiektem nieczynnym. W latach 2017-2018 prowadzono prace w celu zdemontowania kładki dla pieszych, jej rolę pełni obecnie przejście podziemne. Na stacji znajdują się dwa czynne perony. Nie kursują obecnie pociągi pasażerskie do Maczek i do Szczakowej. Historyczny peron, z którego odchodziły niegdyś pociągi do Brzezin Śląskich (cz. Bytomia) został wyłączony z użytkowania.
Bibliografia
Dzieje katowickiego okręgu kolejowego, , red. Krzysztof Soida, Śląska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, Katowice 1997.
Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. Stefan Pobidel, Towarzystwo Przyjaciół Dąbrowy Górniczej, Dąbrowa Górnicza 1996.
Fertacz Sylwester, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Muzeum Miejskie „Sztygarka”,
Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Gminna Ewidencja Zabytów Miasta Dąbrowa Górnicza, przyjęta Zarządzeniem Nr 2108.2014 Prezydenta Miasta Dąbrowy Górniczej
z dnia 03.02.2014 r. w sprawie: prowadzenia Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Dąbrowa Górnicza.
Katalog zabytków techniki przemysłowej Zagłębia Dąbrowskiego, red. Marcin Biernat, Zagłębiowska Oficyna Wydawnicza,
Sosnowiec 2012.
Lorenc Andrzej, Ząbkowice, t. 1, w kluczu sławkowskim i Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918, Dąbrowa Górnicza 2019.
Tenże, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, Dąbrowa Górnicza 2019.
Marzec Marian, Ząbkowice i okolica. Z pogranicza krakowsko-śląskiego od czasów zamierzchłych do 1991 r., Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1999.
Miasto Ząbkowice. Informator, oprac. m.in. A. Abramski, Z. Mrówka, Z. Płazak, R. Szczepankiewicz, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.
Onyszko Grzegorz, Ząbkowice, budynek urzędniczy Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, [w:] Henryk Marconi i jego architektoniczne projekty Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej (Maczki-Myszków-Poraj-Strzemieszyce Południowe-Ząbkowice). Industriae Theatrum ex Silesia, vol. 5, red. Magdalena Cyankiewicz, Joanna Tokaj, Danura Micur, Dąbrowa Górnicza 2018.
Paszke Andrzej, Jerczyński Michał, Koziarski Stanisław M., 150 lat Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, Centralna Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, Warszawa 1995.
Opracował: Mateusz Siembab
