Fabryka chemiczna: od „Elektryczności” do ERG S.A.

Towarzystwo Akcyjne „Elektryczność” buduje fabrykę

Latem 1896 r. w Warszawie powstało Towarzystwo Akcyjne „Elektryczność”. Profesor Sylwester Fertacz datuje to wydarzenie na 19 czerwca, czyli dzień, w którym odbyło się pierwsze walne zebranie akcjonariuszy, którzy postanowili wykorzystać na skalę przemysłową ówczesne nowinki techniczne z zakresu elektrotechniki. Zadanie warszawskim inwestorom umożliwiło wprowadzenie w zaborze rosyjskim odpowiednich regulacji prawnych niecałe trzy miesiące wcześniej. Innego zdania jest autor monografii Ząbkowic, A. Lorenc, który na podstawie wzmianki prasowej stwierdził, że założenie spółki miało miejsce 1 lipca. Ważną rolę w powodzeniu przedsięwzięcia odegrał kapitał niemiecki oraz doświadczenia towarzystwa „Elektrochemische Werke Bitterfeld”- spółki nawiązały ze sobą współpracę. Niezależnie od tego, która data jest poprawna niewątpliwie podczas zebrania latem 1896 r. akcjonariusze wybrali na stanowisko prezesa inż. Feliksa hr. Czackiego i inż. Edwarda Natansona jako wiceprezesa. Ostatni z nich pełnił w towarzystwie różnorakie funkcje- był jednym z głównych akcjonariuszy, reprezentował też Bank Handlowy w Petersburgu.

Kluczowa dla towarzystwa decyzja została podjęta podczas drugiego walnego zebrania w grudniu 1896 r. Akcjonariusze za namową przedstawicieli wspomnianego wyżej niemieckiego przedsiębiorstwa zdecydowali się na budowę i ulokowanie jej na terenie Zagłębia Dąbrowskiego zakładu, posiadającego odpowiednie połączenia kolejowe a także surowce w postaci węgla i wapna. Grunty pod budowę zakładu zakupiono na początku 1897 r. Obszar pomiędzy Bielowizną a Wygiełzowem przy obecnej ul. Chemicznej nie należał wówczas do terenu samej wsi Ząbkowice, jednak nazwę Zakłady Elektrochemiczne w Ząbkowicach stosowano w celach marketingowych. Budowę przeprowadzono w latach 1897/98. Jesienią 1897 r. budowano jeszcze komin fabryczny.

Zdaniem A. Lorenca autorem projektu zakładu mógł zostać inż. Józef Latko-Kobyliński. Nekrolog prasowy architekta z 24 grudnia 1906 r. nie wymienia wprost fabryki „Elektryczność”: „W tych ostatnich dniach zmarł po dłuższej chorobie budowniczy ś.p. Józef Latko Kobyliński, który ukończywszy politechnikę we Lwowie, budował potem kilka dużych fabryk w Królestwie, mianowicie: w Ząbkowicach, na Woli w Warszawie Repphana (…) wrażliwy ten człowiek popadł w silny roztrój nerwowy, który w 38 roku życia przedwcześnie zwalił go do mogiły„.  Z analizy tekstu wynika, że inż. J. Latko-Kobyliński był młodym architektem, ale mógł budować fabrykę na przełomie 1897/98 r. lub zaprojektować magazyny i hale fabryczne zakładów elektrochemicznych w Ząbkowicach, zwłaszcza hale do produkcji karbidu na początku XX wieku. Prace budowlane trwały do marca lub najpóźniej do czerwca 1898 r., kiedy uruchomiono produkcję. W tym czasie zaczęto również budować osiedle, którego elementami stały się piętrowe domy wielorodzinne.

Dom wielorodzinny przy ul. Chemicznej, fot. Mateusz Siembab, 2021.

Profile i technologia produkcji

Wraz z uruchomieniem fabryki w 1898 r. działały już wydziały: elektrolizy soli kuchennej, sody kaustycznej, węgli sztucznych (do lamp łukowych) i wapna chlorowanego. Zakład rozbudowano w 1903 r. poprzez otwarcie wydziału karbidu. Asortyment zakładów „Elektryczność” poszerzono w okresie międzywojennym: w 1930 r. uruchomiono instalację, dzięki której powstał pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej wydział wody utlenionej, natomiast w latach 1936-1938 otwarto kolejne wydziały: nadboranu sodu oraz chloru ciekłego (do bielenia celulozy). Podczas drugiej wojny światowej maszyny i urządzenia uległy uszkodzeniu, nie oznacza to jednak, że zakład pod niemieckim zarządem okupacyjnym nie prowadził ożywionej działalności. „Elektrochemische Werke AG Zombkowitz O/S.” produkowały m.in. węgle sztuczne, szczotki do dynama i elektrody.

Produkcję po wkroczeniu do Zagłębia Dąbrowskiego Armii Czerwonej wznowiono 10 lutego 1945 r. Jeszcze w 1945 r. uruchomiono produkcję podchloryny sodu. W 1946 r. zrezygnowano z produkcji karbidu i węgli sztucznych. Po upaństwowieniu zakładu produkowano również azydek sodu, sprężony wodór, chlorofen, chlorek żelaza oraz nadtlenku wodoru- dla zastosowań farmaceutycznych. Produkowano również m.in. sodę granulowaną i masę chłodniczą. Produkcję materiałów nieorganicznych metodą elektrochemiczną (elektrolizy)  w 1972 r. zastąpiono produkcją tworzyw sztucznych. W grudniu 1972 r. otwarto nowy wydział produkujący naczynia akumulatorowe, folię termokurczliwą i pojemniki na ciała sypkie. W 1976 r. produkowano już m.in. narty dziecięce i folię opakowaniową. W tym czasie zrezygnowano także z wytwarzania produktów na bazie chloru. W latach 1977-80 uruchomiono produkcję taśm samoprzylepnych. Obecnie ERG S.A. jest producentem folii do druku i laminacji. Produkty firmy mają zastosowanie w wielu innych dziedzinach takich jak budownictwo, meblarstwo i w branży spożywczej. Fabryka ZTS „Erg Ząbkowice” w okresie PRL eksportowała swoje produkty zarówno do Europy jak i do Azji (Japonia) i Ameryki (Brazylia).

Reklama zakładów elektrochemicznych w Ząbkowicach, okres międzywojenny.
Reklama z okresu II wojny światowej: Dostępne o każdej porze! Węgiel syntetyczny, szczotki do dynama, elektrody produkcji zakładów elektrochemicznych w Ząbkowicach (Elektrochemische Werke AG Zombkowitz O/S). Wszelkich informacji udziela Wschodnioniemieckie Zakłady Chemiczne sp. z.o.o. (Ostdeutsche Chemische Werke G.m.b.H.) z siedzibą w Warszawie przy ulicy Czackiego 14, numer telefonu 270 07.

Przekształcenia organizacyjne i prywatyzacja

Kapitał zakładowy Towarzystwa Akcyjnego „Elektryczność” w Warszawie na przełomie XIX i XX w. wynosił 1.200.000 rubli. Pod koniec lat 30. XX w. szacowano go na 4.000.000 zł. W zarządzie zasiadało wielu bankierów w tym m.in. Karol Deike, dyrektor wspomnianego Banku Handlowego. Dyrektorem fabryki został inż. Józef Jaworski a kierownikiem technicznym inż. Tadeusz Borucki, który objął funkcję dyrektora podczas II wojny światowej. Według ustaleń A. Lorenca warszawskim biurem sprzedaży spółki przy ul. Królewskiej kierował akcjonariusz Mikołaj Brauman. Trudne warunki pracy i stosunkowo niskie płace skłoniły pracowników do założenia w 1926 r. Związku Zawodowego Chemików. Strajk z ich udziałem wybuchł w tym samym roku. Na skutek strajku pracownicy otrzymali podwyżki płac i polepszenie warunków socjalno-bytowych. Jak już wspomniano przed II wojną światową funkcjonowały już wydziały elektrolizy soli kamiennej, sody kaustycznej, wapna chlorowanego,  sztucznych węgli, wody utlenionej, chloru ciekłego i nadboranu sodu. Bezpośrednio po wojnie zakładem kierował Tymczasowy Zarząd Państwowy na czele z inż. T. Boruckim jako dyrektorem. Nacjonalizację fabryki przeprowadzono w 1948 r. Od tej pory występowała ona pod nazwą  Zakłady Elektrochemiczne „Ząbkowice”. od 1950 r. Zakłady Elektrochemiczne podlegały Zjednoczeniu Przemysłu Nieorganicznego w Warszawie. Nowym dyrektorem został wówczas inż. Bronisław Chojnacki (PZPR). Na podstawie decyzji Ministra Przemysłu Chemicznego z października 1972 r.  podporządkowano ją Zjednoczeniu Przemysłu Tworzyw Sztucznych „Erg”- 3 kwietnia kolejnego roku zakład przemianowano na  Zakłady Tworzyw Sztucznych „Ząbkowice-Erg”. Według S. Pobidła najważniejszymi wydziałami były- wydział folii i wyrobów zgrzewanych (wytłaczarki), taśm samoprzylepnych, wyrobów wtryskowych i wydział zagospodarowania odpadów i nowych uruchomień.  Zatrudnienie w latach 1945-1975 wzrosło z około 340 do 1200 osób, z czego większość była mieszkańcami Ząbkowic. Rekordowo wysokie zatrudnienie odnotowano w 1980 r., zakład zatrudniał wówczas ponad 1500 osób. Na początku lat 90. wynosiło już 884 osoby. Zakłady dysponowały 100 mieszkaniami dla pracowników, własną stołówką, ośrodkiem kolonijnym i domem wczasowym w Polanicy Zdroju. Ponadto sponsorowały m.in. przychodnię, stadion „Unii” Ząbkowice, Międzyzakładowy Dom Kultury, utrzymywały Zasadniczą Szkołę Zawodową i Technikum dla Pracujących. ZTS „Ząbkowice Erg” w 1994 r. przekształcono w spółkę skarbu państwa, którą w 1995 r. włączono do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Od 1996 r. występowały jako spółka akcyjna. W latach 2002-2003 została ona wykupiona przez inwestorów prywatnych. Od 2008 r. działa do dziś pod nazwą ERG Spółka Akcyjna.

Pocztówka ze zbiorów Muzeum Miejskiego "Sztygarka", zakł. fotograficzny Bracia Altman, Sosnowiec-Będzin, ok. 1910 r.
Fotografia ze zbiorów Muzeum Miejskiego „Sztygarka”, lata 80. XX w.
Dawne hale fabryczne i magazynowe przy ul. Chemicznej 4, fot. Arkadiusz Rybak, 2022 r.
Budynek magazynowy Zakładów Elektrochemicznych "Elektryczność" z 1908 r., fot. Mateusz Siembab.
Bibliografia

Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. Stefan Pobidel,  Towarzystwo Przyjaciół Dąbrowy Górniczej, Dąbrowa Górnicza 1996.

https://erg.com.pl/o-nas/kim-jestesmy/, dostęp: 24.05.2022.

Fertacz Sylwester, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Muzeum Miejskie „Sztygarka”, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.

Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 1, w kluczu sławkowskim i Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918, Dąbrowa Górnicza 2019.

Miasto Ząbkowice. Informator, oprac. m.in. A. Abramski, Z. Mrówka, Z. Płazak, R. Szczepankiewicz, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.

Tenże, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, Dąbrowa Górnicza 2019.

Szmidtke Zenon, Dąbrowski przemysł, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 3, Dzieje miasta, cz. 1, Dąbrowa Górnicza 2016.

Opracował: Mateusz Siembab

Zobacz także

Pomóż nam stworzyć

kronikę wydarzeń bohaterów i miejsc!

Jeśli posiadasz w domowym archiwum zdjęcia, notki prasowe, czy inne materiały, którymi chciałbyś się z nami podzielić, śmiało – napisz do nas! Dołożysz swoją cegiełkę do wspaniałego przedsięwzięcia, które będzie służyć i edukować nas jeszcze przez wiele pokoleń.

Jeśli chcesz podzielić się z nami częścią swojej historii,
prześlij je za pomocą poniższego przycisku

Bądź na bieżąco

Newsletter

Chcesz dostawać od nas informacje o najnowszych wydarzeniach, wystawach i artykułach? Zapisz się!

Dziękujemy za zapisanie się do naszego newslettera

Skip to content