Pod względem administracyjnym Basiula podlegała początkowo pod Wojkowice Kościelne, natomiast od 1940 r. należała do utworzonej przez Niemców gminy Ząbkowice. Naziści w ramach represji wobec Polaków dokonywali wywłaszczeń przekazując domy niemieckim osadnikom. Zdaniem J. Świętochowskiego podczas okupacji wille Bokalskich były wykorzystywane jako ośrodek szkoleniowy Hitlerjugend. Zagłębie Dąbrowskie jako teren zurbanizowany nie było najlepszym terenem dla partyzantki, jednak żołnierze ruchu oporu pojawiali się w okolicznych lasach. W czerwcu 1943 roku patrol dywersyjny Gwardii Ludowej PPS pod dowództwem Aleksandra Marchewki zlikwidował w Basiuli agenta gestapo.
Funkcję wypoczynkową kolonia pełniła też podczas niemieckiej okupacji. Pogląd na tą kwestię daje „Dziennik Poranny” z 12 lipca 1941 r. Wspomniana polskojęzyczna gazeta redagowany w Katowicach zalicza się do wydawanej przez okupanta prasy propagandowej („gadzinowej”). Z pewną ostrożnością należy odnieść się do superlatyw zawartych na łamach artykułu pt. „Płuca Zagłębia Dombrowskiego. Zombkowitz w nowej szacie”, niemniej na uwagę zasługuje docenienie przez redakcję rekreacyjnych walorów okolicy. Podczas okupacji jako środkiem transportu dla przybywających do Basiuli upowszechnił się rower. Lakoniczny opis kolonii letniskowej pozostaje niemal bez zmian w porównaniu do okresu międzywojnia:
„Do Zombkowitz można się dostać pociągiem, lub, jeśli ktoś woli, rowerem (…). Połączenie kolejowe jest dogodne i rozkład jazdy odpowiada wycieczkowiczom. Dla zwolenników jazdy rowerem podróż taka nie jest również uciążliwa, gdyż wynosi przeciętnie 10-15 km po doskonałej szosie (…). Do najbardziej uczęszczanych miejsc należy Basiula oraz lasy położone w kierunku wsi Tuczna Baba. Mamy tam wszędzie piękne sosny, brzeziny i różne zagajniki oraz rzeczułkę [Trzebyczka],
w której nie można co prawda zbyt swobodnie pływać, ale w zupełności można zażywać wypoczynku w jej chłodnej wodzie, zwłaszcza w upalne dni (…). Zombkowitz jest typową miejscowością podmiejską. Leży ona wśród lasów i pól a liczne wille otoczone wieńcem ogrodów i sadów nadają im wypoczynkowy charakter”.
W 1945 r. w Basiuli stacjonowali żołnierze Armii Czerwonej. Po niedługo zakończeniu II wojnie światowej urządzano tu kolonie dla dzieci pracowników kopalni Paryż. W największej z nieistniejącej dziś willi urządzono szkołę podstawową dla dzieci z Antoniowa i kolonii Basiula. Prawdopodobnie o niej myślał M. Marzec, gdy wspominał dawne Ząbkowice:
„Willa ta miała smukłą, piękną wieżyczkę pokrytą blachą cynkową.
Jej wierzchołek ustawiony jest obecnie przy ul. Kusocińskiego, prowadzącej z Bielowizny na Antoniów, blisko miejsca,
w którym niegdyś się znajdowała”.
Barbara Bokalska zamierzała przekazać posiadłość Zarządowi Wojewódzkiemu Związku Inwalidów Wojennych, jednak weterani odmówili wówczas przyjęcia darowizny ze względu na odległość willi od Katowic. Kolonia Basiula weszła w skład miasta Ząbkowice w l. 1962-1977. Przynajmniej do lat 70. XX w. wille były zamieszkane. Pani B. Bokalska zmarła bezpotomnie w latach 80. Po przemianach ustrojowych willa wspominana przez J. Świętochowskiego pełniła funkcję ośrodka szkoleniowego dla kierowców. Dziś zostały tylko nieliczne ślady po willach. Jeszcze do niedawna jedna z wieżyczek stała obok garażu przy ul. Kusocińskiego.
W ramach podsumowania warto wspomnieć, że nazwy Basiula używano nie tylko wobec willi Bokalskich i kolonii letniskowej, lecz także wobec hałdy zlikwidowanej w latach 70. XX w. Obecnie w sąsiedztwie dzielnicy Dąbrowy Górniczej – Ząbkowice znajduje się zbiornik czystej wody „Basiula”.
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Katowicach, Zbiór fotografii Archiwum Państwowego
w Katowicach Oddział w Będzinie, sygn. 141. „Villa Paschula Zombkowitz”.
Renata Cius, Basiula ma imię od Basi, „Trybuna Śląska” nr 142 z 20.06.1997 r.
(tam relacja Jerzego Świętochowskiego).
Andrzej Czylok, Ochrona wartości przyrody – przyroda nieożywiona, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 1, Środowisko przyrodniczo-geograficzne,
Dąbrowa Górnicza 2016, s. 247-268.
Renata Dulias, Przekształcenia antropogeniczne z rzeźbą terenu, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 1, Środowisko przyrodniczo-geograficzne,
Dąbrowa Górnicza 2016, s. 141-164.
Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. Stefan Pobideł, Dąbrowa Górnicza 1996.
Sylwester Fertacz, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2,
Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Krzysztof Kulik, Wypoczynek i zieleń – Letniska, ośrodki, kempingi – Basiula: http://dawnadabrowa.pl/category/wypoczynek-i-zielen/letniskacempingi/basiula, dostęp: 24.10.2023.
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, 2020 [ebook].
Marian Marzec, Ząbkowice i okolica. Z pogranicza krakowsko-śląskiego od czasów zamierzchłych do 1991 r., Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1999.
Alojzy Pacha, Wiadomości i opowieści historyczne o Ząbkowicach [maszynopis].
Płuca Zagłębia Dombrowskiego. Zombkowitz w nowej szacie, „Dziennik Poranny”
nr 151, 12.07.1941 r.
Opracował: Mateusz Siembab
