Szkło dmuchane (metoda hutnicza)
Do 1902 r. w Ząbkowicach w produkcji szkła stosowana była technologia ręcznego dmuchania. Drewniana hala, w której pracowali pierwsi ząbkowiccy hutnicy pozbawiona była jakiejkolwiek wentylacji. Ważną role w procesie produkcyjnym pełnili – wyposażony w „słomkę” robotnik wstępnie formujący szkło w drewnianej formie oraz „bańkarz”, który dmuchał bańki szklane. Na te bańki z donicy nabierano masy szklanej. Bańki szklane po wyjęciu z formy stygły w odprężarce. Stanowiska pracy robotników w okresie carskim na 12-godzinnej dniówce były słabo płatne, jednak nie brakowało chętnych do pracy, którzy posyłali do niej również swoje dzieci. Syn mistrza huty szkła, Marian Marzec wspominał, że:
„wnętrza [hali fabrycznej] były słabo oświetlone, a rozpalona masa szklana i panujące w nim gorąco stawały się trudne do zniesienia dla ludzi nie obytych z taką pracą. Trzeba było mieć dobre zdrowie, bo w takich warunkach mniej odporni zapadali na rozmaite choroby. Właściciel huty [J. Schreiber] nie troszczył się o zapewnienie ludziom opieki lekarskiej”.
Jako surowca do produkcji szkła używano piasku kwarcowego. Do produkcji wykorzystywano również szpat wapienny. Masę szklaną wytapiano w piecach donicowych. Piece w hutach szkła opalane były gazem czadnicowym. Wszystkie piece donicowe były zasilane ręcznie. W 1. połowie XX w. najbardziej rozpowszechnione były zasypniki szuflowe i tłokowe. Wytopienie masy piasku kwarcowego wymagało osiągnięcia w piecu temperatury ponad 1500º C. Technologia szkła dmuchanego polegała w dużym uproszczeniu – na wtłoczeniu powietrza w szklaną masę w celu uformowania wyrobu.
Dmuchanie jako metoda formowania szkła było znane już w starożytności, dzięki wynalezieniu przez Fenicjan piszczeli szklarskiej (rurki z ustnikiem). Przy jej pomocy wyspecjalizowany hutnik nabierał kroplę masy szklanej, wdmuchiwał w nią powietrze, obracając piszczelą („cybuchem”) nadawał jej kształt w formie bańki, którą wyciągano z pieca i poddawano dalszej obróbce. Po odprężeniu w piecach wyroby półgotowe składano w pojemnikach, a robotnicy przenosili je do szlifierni.
Prasowanie. Stara czy nowa technologia produkcji szkła?
Po śmierci założyciela huty J. Schreibera, na początku XX w. w Ząbkowickiej Fabryce Szkła wprowadzona została nowsza technologia produkcji szkła. Rozpoczynając dniówkę robotnicy transportowi huty przenosili surowiec do pieca, który wypalał i odprężał szkło. Przy piecach donicowych stanowiska zajmowali zapalacze i nabieracze (roztopionego szkła). Prasiarze trudnili się wytłaczaniem kształtu produktów w metalowych formach na specjalnej prasie. Ostateczny kształt wyrobom nadawał majster. Do formowania szkła wykorzystywano metalowe formy z reliefowymi wzorami. Technologia prasowania (bez szlifowania itd.) zmechanizowała i przyspieszyła proces produkcji szkła, który okazał się tańszy od metody hutniczej. W 1867 r. niezwykle lakonicznie zdefiniowała ją Encyklopedia Orgelbranda jako: „wytłaczanie zgęstniałej szklanej massy w stosownych formach metalowych”. Ówczesne huty szkła nie zatrudniały własnych projektantów, dlatego nie potrafiono wyzyskać wszelkich zalet tej technologii, dlatego poziom artystyczny i techniczny wykonanych wyrobów nie mógł jeszcze konkurować z droższym szkłem kryształowym. Współpraca modelarzy, konstruktorów, grawerów, technologów szkła z projektantami po II wojnie światowej zaowocowała stworzeniem nowej, charakterystycznej dla Ząbkowic jakości produktów szklanych.
Na skalę przemysłową prasowanie szkła stosowano już w 1. połowie XIX w., zatem metoda w momencie zaadoptowania jej w Zagłębiu Dąbrowskim liczyła już kilkadziesiąt lat. Metalowy tłocznik do produkcji szkła opatentował w 1827 r. Amerykanin D. Jarves, natomiast maszynę do prasowania szkła 2 lata wcześniej skonstruował John P. Bakewell. Cechą wyrobów prasowanych były grawerowane za pomocą tłoka formy. W zakładach szklarskich zaczęto stosować prasy ręczne. Popularyzacji tej technologii przysłużyła się w Europie firma Siemens. Do podstawowych narzędzi hutniczych w technologii szkła prasowanego oprócz prasy ręcznej należały m. in. nabieraki kulowe (pręty zakończone kulą). Huta ząbkowicka u progu XX w. posiadała kilkanaście pras ręcznych i kilka półautomatów.
Zarząd fabryki. Modernizacja u progu XX stulecia
Ząbkowicka Fabryka Szkła założona w 1884 r. przez spółkę „Schreiber & Neffen” była początkowo zakładem prowadzącym produkuję przy użyciu tradycyjnej metody dmuchanego szkła. Jej założycielem był Josef Schreiber, właściciel kilkunastu hut szklanych zatrudniających ponad 2 tys. pracowników, spośród których najważniejsza znajdowała się w czeskim Rapotin (niem. Reitendorf). Oprócz hal fabrycznych wybudowano m. in. koszary i domy dla robotników, malarnię, szlifiernię z magazynem, magazyn techniczny i wiele innych obiektów. Za halą nr 1 mieścił się biurowiec fabryki. W 2 halach fabrycznych pracowały ówczesne agregaty produkcyjne: 4 piece donicowe. Do licznych obiektów huty można zaliczyć także donicarnię, kuźnię, stolarnię, łaźnię, kuchnię, stołówkę itd. Produkcję prowadzono w pierwszym okresie działalności w jednej ciasnej, drewnianej hali.
Po 1890 r. Josef Schreiber zrezygnował z kierowania hutami i zajął się życiem prywatnym. W latach 90. XIX w. firma przechodziła trudności finansowe, co spowodowało potrzebę jej przekształcenia. Hutę ząbkowicką zmodernizowali już następcy J. Schreibera. W 1896 r. zakład przeszedł na własność spółki akcyjnej „Glashüttenwerkevormals J. Schreiber & Neffe”. W skład zarządu wchodzili w tym czasie Josef Schreiber, Josef Leo Schreiber, Arnold Feigl, Paul Star i Max Gurewicz. Pierwszym zarządcą huty był Hubert Schreiber, bratanek Josefa. Po nim funkcję tę objął jego syn Konrad Schreiber. Zarządcy w roli majstrów zatrudniali sudeckich fachowców. W latach 20. XX w. na terenie huty ząbkowickiej wybudowano m. in. płuczkę piasku, gazownię i nowe piece. Do najistotniejszych inwestycji tego okresu należała m. in. modernizacja gazogeneratorów Siemens. Ząbkowicka Fabryka Szkła stała się wówczas dużym zakładem zatrudniającym około 400 osób. Należała do dużych zakładów, ponieważ większość hut szkła zatrudniała do 200 pracowników. W 1918 r. była jedną z 35, a w latach 20. z ponad 100 hut szklanych w Polsce.
Profile produkcji i reklama wyrobów
Huta szkła w Ząbkowicach produkowała wyroby gospodarcze, stołowe, oświetleniowe, biurowe i ozdobne ze szkła przezroczystego i kolorowego. Asortyment fabryki na początku XX w. tworzyły m. in. butelki perfumeryjne, kieliszki, kufle, szklanki do herbaty, talerze, patery, wazy, cylindry do lamp naftowych i gazowych, klosze oświetleniowe, a nawet lichtarze kościelne.
Większość produkcji przeznaczano na eksport do Rosji, Chin i Wielkiej Brytanii, reszta służyła zaspokojeniu zapotrzebowania krajowego. Szacuje się, że dziennie dostarczała 3 t szkła. Zdolność produkcyjna w okresie międzywojennym wzrosła 2-krotnie, do 7 t dziennie. Utratę dostępu do rynków wschodnich starano się zrekompensować eksportem do państw skandynawskich i zachodnioeuropejskich. W 1928 r. fabryka przystąpiła do spółki „Verpol”, która skupiała szereg hut szkła, stosując przy tym zmowy cenowe. Działania kartelowe nie zapobiegły jednak wstrzymaniu produkcji Ząbkowickiej Fabryki Szkła w 1935 r.
Marian Marzec odnośnie transportu wyprodukowanego szkła podaje, że:
„Skrzynie z wyrobami szklanymi wożono codziennie dużymi platformami konnymi do magazynu kolejowego, a stamtąd podstawianymi wagonami odjeżdżały koleją Warszawsko-Wiedeńską lub Iwanogrodzką [Iwangorodzko-Dąbrowską]”.
Wraz z wprowadzeniem szkła prasowanego w 1902 r. asortyment nie zmienił się znacznie. Około 1910 r. pojawiły się w ofercie cukiernice. Naśladujące style historyczne wzory z prostym dekorem nie znajdowały uznania na wystawach. Na przełomie XIX i XX w. opracowano nowe wzornictwo wyrobów m.in. pucharków i pojemników, w tym motywy zwierzęce, spośród których najbardziej upowszechniła się słynna ząbkowicka „kurka”. Nowością w ofercie huty od 1918 r. były konserwatory na żywność i słoiki apteczne. Jedne z pierwszych katalogów ząbkowickiego szkła pojawiły się w latach 1910 i 1912, dzięki czemu możemy dziś rozpoznać wzornictwo tutejszej fabryki. Kalki z wzorami katalogowymi zachowały się także w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach.
Podsumowanie
Ząbkowicka Fabryka Szkła była dobrym przykładem zakładu przemysłowego przywiązującego należną uwagę do reklamowania własnych wyrobów, zarówno na łamach regionalnej prasy jak i poprzez druk materiałów ulotnych, już w pierwszej połowie XX w. Największym prestiżem Huta Szkła Gospodarczego „Ząbkowice” cieszyła się dzięki sukcesom jej projektantów w latach 60., mimo tego niektóre wyroby takie jak „kurki” i cukiernice zaprojektowane ponad sto lat temu również zyskały na popularności. Znajdują się one obecnie w wielu kolekcjach i wystawach.
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Katowicach, Towarzystwo Akcyjne Ząbkowickiej Fabryki Szkła w Ząbkowicach (zesp. 870), sygn. 96. Zbyt [lata 20. XX w.].
Archiwum Państwowe w Katowicach, Towarzystwo Akcyjne Ząbkowickiej Fabryki Szkła w Ząbkowicach (zesp. 870), sygn. 97. Personel [Regulamin pracy, 1928 r.].
Biblioteka Warszawska 1883 r. Nowy Przemysł Szklany.
Encyklopedyja powszechna, t. 24: Starowolski-Tarnogrodzka konfederacyja, druk S. Orgelbranda, Warszawa 1867, s. 645 („szkło prasowane”).
Sylwester Fertacz, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Jerzy Grodek, Jan Drost, Jan Zarzycki, Huta Szkła Gospodarczego „Ząbkowice”:
zarys monografii : 1884-1984, Huta Szkła Gospodarczego, Ząbkowice 1984.
Jak produkuje się szkło prasowane: https://www.violetta.com.pl/jak-produkuje-sie-szklo-prasowane/, dostęp: 13.10.2023.
Jan Sylwester Drost. Szkło prasowane: https://porcelanowa.com/jan-sylwestr-drost-szklo-prasowane, dostęp: 13.10.2023.
Huta Szkła Gospodarczego Ząbkowice – katalog wystawy, Fundacja Fabryka Kulturalna [bd.].
Katalog huty szkła Ząbkowice: https://retro-bibelot.pl/pl/p/KATALOG-SZKLA-ZABKOWICE-1939-ROK/9276, dostęp: 13.10.2023.
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 1, w kluczu sławkowskim i Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918, Dąbrowa Górnicza 2020 [ebook].
Tenże, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, [ebook].
Magdalena Kazimierczuk, Sztuka prasowania szkła, czyli historia Huty Ząbkowice https://www.urzadzamy.pl/premium/sztuka-prasowania-szkla-czyli-historia-huty-zabkowice-aa-sAME-7LRh-YbQ2.html, dostęp: 13.10.2023.
Marian Marzec, Ząbkowice i okolica. Z pogranicza krakowsko-śląskiego od czasów zamierzchłych do 1991 r., Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1999.
Miasto Ząbkowice. Informator, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.
Monografia branży szklarskiej /lata 1918 – 1965/. Tom I. – część opisowa, Zjednoczenie Przemysłu Szklarskiego w Sosnowcu, Kraków 1966.
Pressed glass: Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/technology/pressed-glass#ref182279, dostęp: 13.10.2023.
Mieczysław Sroczyński, Szklarz: praktyczne wiadomości dla pracowników zawodu szklarskiego, Warszawa 1920.
Techniki formowania szkła: http://www.blog.hutajulia.com/techniki-formowania-szkla, dostęp: 13.10.2023.
Jakub Wąsowicz, Co to jest szkło dmuchane? Jak powstaje? https://home.morele.net/poradniki/co-to-jest-szklo-dmuchane-jak-powstaje/, dostęp: 12.10.2023.
Opracował: Mateusz Siembab
