Żydzi ząbkowiccy do wybuchu II wojny światowej
Informacje o pierwszych osadnikach żydowskich w Ząbkowicach pochodzą z końca XIX w. Osiedlanie się osób wyznania mojżeszowego w rejonie przygranicznym Królestwa Polskiego, jakim było niewątpliwie Zagłębie Dąbrowskie zostało usankcjonowane ukazem cara Aleksandra II z 1862 r., który znosił dawne ograniczenia w tym zakresie. Napływ nowej ludności może wiązać się z powstającymi na terenie ówczesnej wsi Ząbkowic dużymi zakładami przemysłowymi. W 1925 r. najważniejszymi lokalnymi przedsiębiorcami stała się rodzina Siegreichów, która odkupiła od Adama Piwowara udziały w kamieniołomach dolomitowych.
Pierwsze rodziny żydowskie przybyły tu prawdopodobnie z Będzina i Dąbrowy, szybko wypełniając rynkową lukę związaną z drobnym handlem, usługami i rzemiosłem. Według badań autora monografii Ząbkowic, Andrzeja Lorenca w latach 90. XIX w. działalność gospodarcza Żydów w Ząbkowicach rozwinęła się dzięki założeniu składów piwa i jatek mięsnych. Co najmniej kilka lat wcześniej żydowscy arendarze mogli dzierżawić miejscową karczmę. Tezę na temat karczmy zdaje się potwierdzać relacja ząbkowickiego fryzjera Alojzego Pachy, który wspominał, że w jego sąsiedztwie znajdowała się karczma, a on sam w dzieciństwie bawił się z dziećmi karczmarza – być może to one były później „stałymi klientami” salonu fryzjerskiego przy ul. Kościelnej 3.
Liczebność ludności żydowskiej w zaborze rosyjskim można jedynie oszacować, gdyż nie zgromadzono precyzyjnych danych na jej temat. Według spisu ludności z 1921 r. wieś Ząbkowice liczyła 2544 mieszkańców, w tym 230 osób wyznania mojżeszowego. Z pewnością było to już ponad 40 rodzin, zatem kilkukrotnie więcej niż pierwszych osadników żydowskich, których mogło przybyć kilkanaście rodzin.
W sąsiedniej Bielowiźnie, która stanowiła osobną miejscowość na 740 mieszkańców, 52 było wyznania mojżeszowego, ale jedynie 14 z nich utożsamiło się w spisie z narodem żydowskim, podczas gdy Żydzi ząbkowiccy „en bloc” opowiedzieli się za narodowością żydowską. Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji częstochowskiej z 1925 r. liczebność , Żydów ząbkowickich oszacował na 250 osób, dlatego można przyjąć, że Żydzi stanowili ok. 9 % społeczności Ząbkowic i ok. 7 % mieszkańców Bielowizny.
Sklep w świetle akt Sądu Okręgowego w Piotrkowie
Sklep należący do Chaima Werdygiera był jednym z conajmniej 10 sklepów żydowskich oferujących artykuły spożywcze mieszkańcom Ząbkowic. Księga adresowo-reklamowa Polski z 1926 r. wylicza nazwiska jego konkurentów: Fromer, Grosman, Hercberg, Kenigsberg, Lancman, Majteles, Sztajnberg, Eigenfeld, Streisberg… Profesor Sylwester Fertacz wymienia jeszcze sklepy H. Mnica, I. Poremby i Staronia. Ich liczba miała systematycznie maleć zapewne – w skutek wielkiego kryzysu 1929 roku.
Werdygierowie mieszkali również w Łodzi i Jędrzejowie, gdzie Mordka Josek Werdygier był współwłaścicielem browaru. Było to nazwisko znane także w Będzinie – nosiła je Rywka z Werdygierów matka poety Stanisława Wygodzkiego (1907-1992). Zachowane źródła historyczne niezwykle skromnie opisują Werdygierów z Ząbkowic. Wspomniana wyżej księga adresowa jako właściciela (lub właścicielkę) jednego z kilku miejscowych zakładów bławatnych odnotowuje nazwisko W. Werdygier.
Akta rejestru sądowego z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim dostarczają niewiele informacji na temat Chaima Werdygiera, jednak historycy – regionaliści nie powinni ich bagatelizować. Poznajemy dzięki nim pewien wycinek działalności gospodarczej, pozwalają one na datowanie – być może najstarszego żydowskiego sklepu spożywczego wsi Ząbkowice. Dowiadujemy się z nich, że 13 lipca 1920 r. Chaim otrzymał od Sądu Okręgowego w Piotrkowie wezwanie do zgłoszenia swojej firmy do rejestru handlowego do 27 lipca (w terminie 2 tygodni od doręczenia).
Do Sądu Okręgowego jako rejestrowego
w Piotrkowie
Chaima Werdygiera, zamieszkałego we wsi Ząbkowice, gm. Olkusko-siewierskiej, pow. będzińskiego, w domu własnym pod N 15
Podano.
Na skutek wezwania z d. 8 bież. lipca NW 14/375, mam zaszczyt prosić Sąd Okręgowy jako rejestrowy o wpisanie mojej firmy do rejestru handlowego i zaznaczam, że:
nazywam się i zamieszkuję jak podano wyżej
że prowadzę handel pod własnym nazwiskiem tj. pod firmą „Chaim Werdygier w Ząbkowicach”
że handluję artykułami spożywczymi, których ostatecznie dziś mam bardzo mało i których nie można dostać; oddziałów nie mam
że sklep ten prowadzę od roku 1890
że sklep mój znajduje się pod adresem w nadgłówku niniejszego wskazanym
że żadnych umów przedślubnych nie zawierałem i żadne wypadki sądowe handlu mego dotyczyć mogące nie istnieją i że żadnych protokołów nie mam, a i wtenczas prowadzę i zarządzam nim osobiście
- i że żadnych protokołów nie mam a interes prowadzę i zarządzam nim osobiście.
Cytowany wyżej dokument wskazuje, że pomimo niemal 30-letniej działalności sklep nie należał do najbardziej zyskownych i posiadał trudności z zaopatrzeniem. Na tym etapie wydaje się, że Chaim Werdygier wypełnił wymagane od niego formalności.
Wciągnięcie firmy Chaima Werdygiera do rejestru handlowego zobowiązywało go do zapłaty wpisowego w wysokości 15 marek. Łącznie z kosztami opublikowania wpisu zobowiązanie opiewało już na kwotę 62 mk. Jak się okazało wyegzekwowanie tej kwoty było problematyczne. Sąd Okręgowy w Piotrkowie ściągnął tą należność przymusowo w pierwszym kwartale 1921 r. przy pomocy Gminy Olkusko-Siewierskiej.
Dane zgromadzone przez Instytut Yad Vashem wskazują, że 75-letni Chaim był jednym z najstarszych żydowskich mieszkańców Ząbkowic, którzy zostali zamordowani przez nazistów. Według zgłoszenia ocalałego z Holokaustu, Szmuela Werdygiera, Chaim urodził się w 1867, a zmarł w 1942 roku. Do wybuchu wojny był mieszkańcem Ząbkowic, właścicielem sklepu i wdowcem po zmarłej Sarze. W bazie danych błędnie zapisano hebrajskie brzmienie miejsca urodzenia („Pilc”), podczas gdy podobnie jak wielu innych Werdygierów urodził się w Pilicy koło Zawiercia. Jak już wspomniano Zagładę przetrwał ząbkowiczanin Szmul lub Szmuel Dawid Werdygier (ur. 1917).
Bibliografia:
Fertacz Sylwester, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji częstochowskiej na rok 1939, Częstochowa 1939.
Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1926, 1930.
Lorenc Andrzej, Ząbkowice, t. 1, w kluczu sławkowskim i w Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918, Dąbrowa Górnicza 2019.
Tamże, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, Dąbrowa Górnicza 2019.
Śladami Żydów Zagłębia Dąbrowskiego. Wspomnienia, red. Bolesław Ciepiela, Małgorzata Sromek, Będzin 2009.
Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim i okolicy, red. Bolesław Ciepiela, Będzin 2004.
Baza danych instytutu Yad Vashem w Jerozolimie:
Opracował: Mateusz Siembab
