Położenie i geneza willi
W urokliwym zakątku między Ujejscem a Antoniowem, w pobliżu lasu należącego do Ząbkowic, nad piaszczystym brzegiem rzeki Trzebyczki w latach 90. XIX w. pojawiła się pierwsza willa, która dała początek całej kolonii letniskowej. Dokładny przebieg jej powstawania nie jest znany. Według jednej wersji wydarzeń wybudował ją inż. Karol Bokalski. Inna wersja przytaczana przez potomka pozytywistycznego pisarza, Jerzego Świętochowskiego i fryzjera z Ząbkowic Alojzego Pachę, podaje, że K. Bokalski kupił tu dom. „Pałac na Basiuli” mieli wybudować akcjonariusze kopalni węgla kamiennego „Flora”, których spłacili jej nowi nabywcy – rodzina Bokalskich. Cztery wille z charakterystycznymi wieżami miały należeć do każdego z czwórki dzieci Anny ze Strużyńskich i K. Bokalskiego. Do posiadłości wliczano również 4 ha okalającego budynki parku. Po upływie niemal 100 lat o Basiuli pamiętali już tylko nieliczni. W latach 1997-1998 przypomnieli o niej Kazimierz Kalaga i J. Świętochowski, który w okresie dzieciństwa miał okazję mieszkać w willi letniskowej przy ul. Janusza Kusocińskiego.
Bokalscy - właściciele i spadkobiercy "pałaców"
Twórca kompleksu willi, inżynier górniczy Karol Bokalski pracował w kopalni węgla kamiennego „Kazimierz” we wsi Niemce (dziś. cz. Sosnowca, Ostrowy Górnicze), gdzie awansował na stanowisko zawiadowcy kopalni. Pomimo wybudowania willi zamieszkał z żoną i dziećmi w służbowym mieszkaniu należącym do kopalni. Willa stała się niebawem miejscem tajnych spotkań członków Polskiej Partii Socjalistycznej, z którą sympatyzowali gospodarze. Państwo Bokalscy gościli m.in. Józefa Piłsudskiego. W niewyjaśnionych okolicznościach w 1902 r. K. Bokalski zmarł w wyniku zamachu przeprowadzonego przez bojowca PPS. Jego żona Anna zmarła w 1930 r. Majątek odziedziczyło rodzeństwo, które wynajmowało pokoje gościnne.
Swoją posiadłość państwo Bokalscy nazwali „Basiulą” na cześć najstarszej córki Basi. Barbara Bokalska w latach 30. XX w. pracowała w belgijskiej Hucie Szkła Okiennego w Ząbkowicach na stanowisku urzędniczym. Drugi w kolejności syn Karol, od najmłodszych lat związany z ruchem skautowskim i harcerskim, został oficerem Wojska Polskiego. W 1939 r. jako oficer administracji wojskowej został ewakuowany do Rumunii. Podobnie jak młodszy brat służył w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. Po powrocie do kraju osiedlił się i pracował w Warszawie. Ich siostra Halina Bokalska swoje losy zawodowe związała z PZU. Najmłodszy z rodzeństwa Bokalskich, Michał, który został pilotem wojskowym podczas II wojny światowej walczył w bitwie o Anglię w dywizjonie 301. Po wojnie zamieszkał u swojej starszej siostry Barbary w Katowicach przy ul. Wojewódzkiej. Podejmował się różnych prac m.in. w Szopienickim Zjednoczeniu Instalacji Przemysłowych. Zmarł w 1966 r.
Bibliografia
Paulina Budna, Michał od Basiuli, „Przegląd Dąbrowski” nr 8 (142), listopad 2010.
Centralne Archiwum Wojskowe, Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych
w Rejonowych Komendach Uzupełnień, sygn. II.56.11452. Bokalski Michał.
Renata Cius, Basiula ma imię od Basi, „Trybuna Śląska” nr 142 z 20.06.1997 r.
(tam relacja Jerzego Świętochowskiego).
Encyklopedia Dąbrowy Górniczej A-Z, t. 1, red. Stefan Pobideł, Dąbrowa Górnicza 1996.
Sylwester Fertacz, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Jarosław Krajniewski, Basiula: https://mojezaglebie.blogspot.com/search/label/Basiula?m=0, dostęp: 26.10.2023.
Krzysztof Kulik, Wypoczynek i zieleń – Letniska, ośrodki, kempingi – Basiula: http://dawnadabrowa.pl/category/wypoczynek-i-zielen/letniskacempingi/basiula, dostęp: 24.10.2023.
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 1, w kluczu sławkowskim i Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918, 2020 [ebook].
Tenże, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, 2020 [ebook].
Marian Marzec, Ząbkowice i okolica. Z pogranicza krakowsko-śląskiego od czasów zamierzchłych do 1991 r., Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1999.
Alojzy Pacha, Wiadomości i opowieści historyczne o Ząbkowicach [maszynopis].
Karolina Szymkowska, Biografie: Michał Bokalski (1900-1966), https://zaglebiedabrowskie.org/news.php?readmore=995, dostęp: 10.11.2023.
Opracował: Mateusz Siembab