Propaganda sukcesu. „Wzorowe osiedle podmiejskie”
Niemiecka okupacja z oczywistych względów położyła kres dotychczasowym strukturom administracyjnym. 20-letnia przynależność Zagłębia Dąbrowskiego do województwa kieleckiego. dobiegła końca. Wieś Ząbkowice odłączono od gminy Olkusko-Siewierskiej, której początki sięgały początków panowania carskiego na tym terenie. Po zniesieniu zarządu wojskowego w 1940 r. nastąpił podział powiatu będzińskiego. Z bardzo rozległej gminy Strzemieszyce (dawniej Olkusko-Siewierskiej) władze okupacyjne wydzieliły wówczas nowe – Gołonóg i Ząbkowice. Bielowizna, Wygiełzów i kolonia letniskowa Basiula podlegające wcześniej gminie Wojkowice Kościelne została włączone do gminy ząbkowickiej.
Widok zaniedbanych domów najuboższej (prawdopodobnie bezrobotnej) ludności skłaniał niemieckich propagandystów do wyrażania ubolewania nad „polską niegospodarnością” (Polnische Wirtschaft), która kontrastowała z ich wyobrażeniem zagłębia przemysłowego, przy tej okazji podkreślali jednak, że:
„Gmina Strzemieszyce była na terenie byłego państwa polskiego największą i najzamożniejszą. Obecnie znacznie się uszczupliła, gdyż wydzielono z niej Zombkowice, w których ma siedzibę osobny Amtskomissar”.
W skład gminy zbiorczej (Amtsbezirk) Zombkowitz wchodziło 11 miejscowości:
Antoniów, Bielowizna, Marianki, Sikorka, Tuliszów, Trzebiesławice, Ujejsce, Warężyn, Wojkowice Kościelne, Wygiełzów oraz Ząbkowice ze Starosiedlem. Mieszkaniec Ząbkowic, Alojzy Pacha do gminy ząbkowickiej zaliczał także Marcinków, Podskale, Górę Siewierską, Karsów, Grudki, Podbagienko, Kostury. Zdaniem autora monografii Ząbkowic, Andrzeja Lorenca siedziba gminy mieściła się w domu wielorodzinnym przy przejeździe kolejowym, a komisarz gminy wprowadził się do domu inżyniera fabryki chemicznej „Elektryczność”.
Utworzenie gminy sprzyjało powstawaniu lub rozbudowywaniu innych instytucji na terenie Ząbkowic. Willa rodziny Bokalskich na Basiuli została przejęta przez Niemców i wykorzystywana jako ośrodek szkoleniowy Hitlerjugend. Według spisu miejscowości prowincji górnośląskiej (Ortschaftsverzeichnis der Provinz Oberschlesien) z 1943 r. poczcie w Ząbkowicach podporządkowano aż 46 wsi, przysiółków i kolonii robotniczych, mianowicie: „Antoniow, Basiula, Bielowisna, Bugaj, Chalupki, Chrobakowe, Ciernie, Czworaki, Dombie Doling, Gawronowka, Glinianki, Golaszka, Kaluza, Karsow, Kostury, Krakowka, Kuznica, Kuznica Warenska, Laski, Lenka, Losien, Majorat, Mareinko, Paswiska, Pierkowskie, Pila Ujejska, Podbagienko, Podskale, Podwarpie, Przemiarki, Sikorka, Smarz, Starosiedle, Starosiedle Fo, Trzebieslawice, Tuczna Baba, Tuliscow, Ujejsce, Warenzyn, Warpie, Wojkowice Koscielne, Wygielzow, Wypaleniska, Zagorcze, Zagrabie, Zombkowitz”.
Jeszcze inaczej wyglądały granice obwodu kominiarskiego (Kehrbezirk VI Zombkowitz), do którego należały 22 miejscowości: Bielowizna, Wygiełzów, Sikorka, Antoniów, Ujejsce, Łosień, Trzebiesławice, Warężyn, Wojkowice Kościelne, Tuliszów, Marianki, Gródków, Sarnów, Psary, Malinowice, Gołąsza, Dąbie, Brzękowice, Preczów, Góra Siewierska, Strzyżowice i Ząbkowice.
Kompetencje komisarza Münterferinga była w wielu aspektach ograniczane przez działalność władz zwierzchnich np. landrata powiatu lub innych instytucji partyjnych i państwowych. Landrat powiatu będzińskiego, Klaus Udo w maju 1940 r. upoważnił komisarza gminy Strzemieszyce jedynie do wystawiania przepustek do Gołonoga, Strzemieszyc Małych i Ząbkowic. Prawdopodobnie podobnie funkcjonował też komisarz gminy Zombkowitz, który tak jak komisarze strzemieszycki i gołonoski mógł wydawać przepustki (w ułatwionym ruchu granicznym z ziem wcielonych do III Rzeszy) do Generalnego Gubernatorstwa. Komisarz podlegał landratowi również w kwestii „policji” (inspekcji) weterynaryjnej.
Spod kompetencji urzędników gminnych wyłączono ze zrozumiałych względów sprawy dotyczące zatrudnienia. Bezrobotni mieszkańcy Ząbkowic musieli rejestrować się w Urzędzie Pracy w Dąbrowie Górniczej. Na łamach prasy pojawiały się też informację o Ząbkowiczanach ściganych przez Arbeitsamt sosnowiecki. Uczestnicy kas brackich (inwalidzi oraz wdowy i sieroty po górnikach i hutnikach) zgłaszali się po wypłaty rent do Wydziału Opieki Społecznej w Dąbrowie Górniczej.
Niemiecka propaganda starała się tworzyć wrażenie, że pomimo okupacji Dom Starców w Ząbkowicach prowadzony był nie tylko sumiennie, ale wręcz wzorowo. Wspomniane „schronisko” dla pozostających bez opieki rodziny osób starszych utrzymywane było na koszt Zarządu Miejskiego w Dąbrowie Górniczej, a zadowoleni podopieczni na co dzień w żadnym stopniu odczuwali skutków wojny.
Takiej wersji wydarzeń przeczy opracowany przez historyka i archiwistę, Jerzego Grzelaka, inwentarz źródeł historycznych do dziejów zbrodni eutanazji (akcji T4) sporządzony na podstawie kwerendy w polskich archiwach w l. 2001-2002. Autor nie wyjaśnia niestety, w jaki sposób jego zdaniem rejestr zgonów pacjentów ząbkowickiego Altersheim z l. 1942-45 trafił do dokumentacji Urzędu Stanu Cywilnego w … Ząbkowicach Śląskich, niemniej podkreśla, że dotyczy on Zombkowitz w powiecie będzińskim. W innym miejscu wymienia natomiast podobną dokumentację z terenu Frankenstein czyli Ząbkowic Śląskich.
Jedną z priorytetowych inwestycji gminnych w rządzonych przez Niemców Ząbkowicach była budowa dróg. Nie dziwi zatem, że prace rozpoczęto od najważniejszego węzła komunikacyjnego czyli miejscowego dworca kolejowego:
„Zarząd gminy Zombkowitz przystąpił do budowy nowej jezdni i chodników na Südstrasse. Ulica ta była dotychczas w takim stanie, że przejazd po niej był prawie, że niemożliwy. Wymaga ona gruntownej przebudowy. Dobiega końca zwózka materiału budowlanego na nową nawierzchnię. Nawierzchnia stara zostanie zerwana i prawdopodobnie zużyta jako silny podkład. Jej miejsce zajmie duża kostka granitowa.
Również i chodniki ulegną radykalnej przebudowie. Stare, betonowe płyty zostaną, jako nie nadające się do użytku, usunięte i zastąpione nowemi. Trzeba tu nadmienić, że Südstrasse ciągnie się obok torów kolejowych i bocznic wyładunkowych, nawierzchnia jej więc musi być bardzo silna, aby mogła wytrzymać ciężar stale tamtędy przejeżdżających ładownych wozów i aut”.
Okupacyjne władze przedstawiały mieszkańcom Ząbkowic gminne inwestycje infrastrukturalne jako zaprzeczenie zaniedbań z czasów II Rzeczypospolitej:
„Zombkowitz przedwojenne pod wieloma względami pozostawiały wiele do życzenia. Przede wszystkim kwestia dróg wyłaniała się na pierwszy plan. Ostatnio jednak sprawa ta zmieniła się dużo na lepsze.
Dziś jest to miłe, sympatyczne i czyste osiedle. Władze wzięły się bowiem energicznie do prac, nie szczędząc kosztów na wszystko, co tylko wymagało ulepszenia. Od ławek w parku aż po nawierzchnię ulic. Zasadzono szereg żywopłotów, pozakładano kwietniki, pobudowano nowe ulice i chodniki. Fabrikstrasse otrzymała nową nawierzchnię, na Bendsburger-Strasse założono nowy chodnik, odnowiono i przebudowano kompletnie budynek urzędu gminnego, na ulicach o zniszczonych nawierzchniach prowadzi się prace budowlane.
Każdy kto znał dawniej Zombkowitz – dziś widzi tu owocne wysiłki i starania i wielkie zmiany na lepsze”.
Wymieniając inwestycje infrastrukturalne z okresu II wojny światowej nie sposób nie wspomnieć budowy linii kolejowej Ząbkowice-Brzeziny Śląskie oddanej do użytku w 1942 r. Temat jej budowy omówił Pan A. Lorenc w monografii Ząbkowic.
Nazistowska koncepcja Ząbkowic widziała w nich przede wszystkim miejscowość rekreacyjno-wypoczynkową na peryferiach większych – miejskich ośrodków przemysłowych Zagłębia Dąbrowskiego. Redaktorzy „Dziennika Porannego” wyrażali zachwyt nad zamiłowaniem mieszkańców do hodowli kwiatów. Estetykę Ząbkowic ubogacał zagajnik brzozowy, który cieszył się także zainteresowaniem władz i ochroną Inspektoratu Leśnictwa (Regierungsforstamt Oppeln- Kattowitz):
„Przedmieścia Zombkowitz, jadąc od strony Dombrowy Górniczej stanowią wille w ogrodach.
Jest to bardzo miły zakątek, bardzo czysto utrzymany, gęsto zadrzewiony i usiany kwiatami. To prawa strona biegnącej tamtędy szosy.
Na specjalną uwagę zasługuje tu jednak młody zagajnik brzozowy, który jest jednocześnie szkółką młodych drzewek leśnych, mieszczący się po przeciwległej jej stronie. Zagajnik ten cieszy się specjalną opieką Inspektoratu Leśnictwa, jako placówka rozwoju przyszłych drzewostanów leśnych…
Zagajnik brzozowy w Zombkowitz budzi wielkie zainteresowanie wśród osób przyjezdnych, jak również
i podziw na skutek tak doskonałej pielęgnacji, a tamtejsi mieszkańcy otaczają go szczerą sympatią”.
Odpoczynek w otaczających Ząbkowice lasach nie przysłaniał przemysłowego charakteru miejscowości, którą niemiecka propaganda określała jako „wzorowe osiedle podmiejskie”. Inwestycje wykonane w l. 1940-1942 nie miały służyć wygodzie polskich mieszkańców, lecz niemieckich osadników i administracji.
W ramach podsumowania warto przytoczyć opis owego „wzorowego osiedla”:
„Obecnie dawna wioska górnicza Bienie,
a dziś osada przemysłowa Zombkowice inny posiada charakter i wygląd. Po górnictwie pozostały tylko słabo zachowane ślady, upadło ono i dziś tylko liczne wyrobiska świadczą o jego kiedyś istnieniu.
Dziś jest to typowa osada podmiejska, zamieszkała przez ludność robotniczą, zatrudnioną w pobliskich zakładach przemysłowych Zagłębia Dombrowskiego.
Niewielka stosunkowo odległość Zombkowic od głównych miast Zagłębia sprawiła, że w ostatnich czasach znacznie się one rozrosły. Pobudowano wiele domów mieszkalnych, o miłym charakterze podmiejskich willek, które zwłaszcza w lecie nadzwyczaj miłe i wesołe sprawiają wrażenie, otoczone różnobarwnem kwieciem.
Rozwoju osady obecna wojna nie zahamowała.
Jeśli obecnie przyjrzymy się osadzie to widzimy, że radykalnie zmienił się jej wygląd o wiele na lepsze. Podniósł się przede wszystkiem niebywale stan dróg.
Główną ulicę, biegnącą przez środek osady – Bendsburger-Strasse doprowadzono do porządku, na poboczach założono nowe chodniki, a każdy wolny placyk, choćby najmniejszy obsiano trawą, założono zieleńce. Prócz tego przebudowano wiele innych ulic, pobudowano na kilku nowe nawierzchnie.
Siedzibę Zarządu Gminy gruntownie przebudowano
i wyremontowano. Jest to obecnie jeden z najpiękniejszych budynków w Zombkowicach.
Na tak zwanej Basiuli, uroczym zakątku, który latem jest szczególnie odwiedzany przez licznych wycieczkowiczów, doprowadzono do należytego stanu liczne wille, tworząc w ten sposób wspaniałą kolonię wypoczynkową. Tak samo w samych Zombkowicach przebudowano szereg domów i we wszystkich wypadkach, gdy tego zachodziła tylko potrzeba, przeprowadzono gruntowne remonty”.
Następna część niniejszego artykułu poświęcona będzie niemieckiej polityce narodowościowej i roli Ząbkowic w planach urbanistycznych III Rzeszy.
Bibliografia
Amst-Blatt des Regierungspräsidenten in Kattowitz 1941, Stück 11, poz. 96, s. 58.
[Zarządzenie nadprezydenta prowincji śląskiej z 19 lutego 1941 r. o utworzeniu obwodów urzędowych w powiecie będzińskim wymieniało miejscowości wchodzące w skład gmin].
Amts-Blatt des Regierungspräsidenten in Kattowitz”, Stück 46, am 13. November 1943
[obwód kominarski: Kehrbezirk VI Zombkowitz].
Amts-Blatt des Regierungspräsidenten in Kattowitz”, Stück 33, am 14. August 1943
[„Abgeordnet: Amtskomissar Müntefering von der Amts-verwaltung in Zombkowitz zur Regierung in Kattowitz„].
Archiwum Państwowe w Katowicach, Śląski Instytut Naukowy im. J. Koraszewskiego
w Katowicach (zesp. 592), sygn. 853 Historia naszej miejscowości w latach 1939 1945
Archiwum Państwowe w Katowicach, Zbiór fotografii Archiwum Państwowego
w Katowicach Oddział w Będzinie (zesp. 808), sygn. 139 [widok ulicy], 139/1 [budynek Urzędu Gminy], 139/2 [budynek gospodarczy], 143/17 [komisarz Müntefering, 1941 r.].
„Dziennik Poranny” nr 78 i 188 z 1940 r., nr 27, 76, 151, 191 i 274 z 1941 r.
Sylwester Fertacz, Ząbkowice, [w:] Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 2, Dzielnice miasta, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 239-319.
Ryszard Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej, Katowice 2006.
Tenże, Pod rządami gauleiterów : elity i instancje władzy w rejencji katowickiej
w latach 1939-1945, Katowice 1998.
Andrzej Lorenc, Ząbkowice, t. 2, w Zagłębiu Dąbrowskim lata 1918-2018, 2020 [ebook].
Marian Marzec, Ząbkowice i okolica. Z pogranicza krakowsko-śląskiego od czasów zamierzchłych do 1991 r., Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1999.
Miasto Ząbkowice. Informator, red. Adam Sikora, Ząbkowice 1976.
Ortschafverzeichnis der Provinz Oberschlesien Stand März 1943.
Alojzy Pacha, Wiadomości i opowieści historyczne o Ząbkowicach [maszynopis].
Quellen zur Geschichte der Euthanasie-Verbrechen 1939-1945 in polnischen Archiven. Ein Inventar. Im Auftrag des Bundesarchivs bearbeitet von Jerzy Grzelak 2001/2002.
Opracował: Mateusz Siembab
